Een boek over dolende en creërende idealisten en kunstenaars ten tijde van de opkomst van het intellectuele anarchisme begin 1900.
Het zwarte licht van de revolte. Anarchisme in de studeerkamer en het atelier.
In de populaire beeldcultuur van het Europese fin de siècle is geen figuur zo scherp getekend als de anarchist — of het zou de gestalte van de Joodse bankier moeten zijn, maar daar handelt dit boek niet over. De militant van de libertaire gedachte wordt getypeerd als een leeghoofdige geweldenaar, een dronken tafelspringer of een wereldvreemde teringlijder — de theorieën uit L’uomo delinquente van de Italiaanse criminoloog Cesare Lombroso, die misdaad en degeneratie linkt aan fysieke kenmerken, maken school. Als de libertaire ideologie al de krantenkolommen haalt, dan is de rubriek ‘moord en doodslag’ vaak goed genoeg. Zo groeit in de hoofden van bange blanke burgers – de bourgeoisie is zowat de enige klasse die iets te verliezen heeft – een stevige angstpsychose, die in Frankrijk rond 1894 haar hoogtepunt kent.
Het revolutionaire geweld moet de brede bevolking ervan overtuigen dat de nieuwe maatschappij er nu snel aankomt. Dat de aanslagen precies het tegendeel veroorzaken – angst in plaats van engagement, veeleer marginalisering dan popularisering van het libertaire gedachtegoed – zullen de militanten van de harde lijn slechts laat beseffen.
Het zwarte spook dat rond 1900 door het oude Europa waart, is dus echt wel een gevaarlijk beestje. Tegelijk spreekt het fenomeen tot de verbeelding van romanschrijvers en hun lezers, die naar de anarchistische theorie en praktijk staren als konijnen naar een lichtbak. In Het ivoren aapje, de Brusselse stadroman van Herman Teirlinck die in 1909 verschijnt, spelen enkele taferelen zich af in het Volkshuis, waar de revolutie wordt gepredikt, en in het stadshart, waar voor het algemeen stemrecht wordt betoogd met de rode vlag. Voor de sleutelsequens verplaatsen de revolutionaire militanten zich naar het bal in de Muntschouwburg tijdens Nieuwjaarsnacht — ‘Daar gisten het vleesch en de mensenangst samen.’ Een provocateur gooit er een bombe in het publiek, en de gevolgen zijn vreselijk:
‘Zal ik u dat alles beschrijven? In de zaal zelf, in die schemerige holte daar, woelde wat ik hoop dat nooit meer mijn oog zal aanschouwen: de hel met haar brandende rompen, haar wringende armen, haar bang en lang-rekkend gehuil — maar eene hel in duisternis, een zwart vuur van jankende lijven, met, erover, een zonderling rooden gloed.’
De man achter de aanslag, pastoor Pezza, heeft uiteraard Italiaanse roots. Dat het om een rechts-katholiek complot tegen de arbeidersbeweging gaat (en dat de gebeurtenis volkomen fictief is), doet nu even niets ter zake. Teirlinck haalt zijn inspiratie bij de anarchistische terreur.
Net als het libertaire dynamiet wordt de ‘vrije liefde’ van deze compagnons en hun compagnes een romaneske topos. Stuiversromans (en occasioneel het meer serieuze werk) vertellen de avonturen van nerveuze bommenleggers en samenzweerders, die hun mosterd halen bij de denkers van de beweging. Zo vloeien seksuele vrijheid, kunst en gewelddadige revolte naadloos in elkaar over, met een crime passionnel als kers op de taart.
Zeker is dat de anarchistische sympathisanten een kleine minderheid vormen, een groepje wanhopige lui die er ideeën op na houden die veel te groot zijn voor een mens. Een einde maken aan elke vorm van autoriteit — de ijzeren Drievuldigheid Staat, Leger en Kerk, maar evengoed op school en in de slaapkamer — is toch je reinste utopie?
Eric Min, Zwart licht. Anarchisten in België rond 1900, Uitgeverij Pelckmans, 416 pagina's (€ 32,00)
Dit fragment verscheen eerder in de Boekenkrant, editie mei 2023.
Benieuwd geworden? Bestel dit boek bij uw lokale Boekenkrant-boekhandel. Kijk hier voor een overzicht.
