We kennen culinaire duizendpoot Janny van der Heijden natuurlijk als jurylid van Heel Holland Bakt. Haar enthousiasme werkt aanstekelijk: vertelt ze over bokkenpootjes, dan krijg je er zin in ook. Als iemand de aangewezen persoon is om een boek over vierhonderd jaar eetcultuur te schrijven dan is zij het. Na vijf jaar onderzoek en schrijfwerk ligt er met Smaakpalet van de Lage Landen een kloek overzichtswerk op tafel.
Door Hugo Jager
De schrijver schotelt de lezer een breed palet aan kunstwerken over voedsel voor. Van zeventiende-eeuwse stillevens met de meest bijzondere lekkernijen tot moderne schilderijen met hamburgers, ijs en stroopwafels. Volgens Van der Heijden is er niets nieuws onder de zon. Zoals kunstenaars vroeger met de grootst mogelijk aandacht taferelen schilderden, zo fotograferen we nu onze maaltijd om ermee te pronken op Instagram. ‘We meten er ons misschien wel eenzelfde status mee aan.’
Als je de Nederlandse eetcultuur wilt ontrafelen zou je natuurlijk ook door oude kookboeken kunnen bladeren. Maar Van der Heijden geeft aan dat die geen goed beeld geven. Ze vertellen namelijk vooral over recepten voor een bevoorrechte bovenlaag. ‘Recepten voor veelvoorkomende of eenvoudige gerechten, zoals een standaard brood, zijn er nauwelijks. Schilderijen spelen dan ook een belangrijke rol in onze kennis en beeldvorming over de eetcultuur en receptuur van de Lage Landen.’
Kinderen aan het bier
Er zijn beelden die voor de ogen van nu best choquerend zijn. Zo zie je op zeventiende-eeuwse schilderijen soms jonge kinderen nippen aan een flink glas bier. Natuurlijk zat daar een veel lager alcoholpercentage in dan tegenwoordig, maar toch. Je leest weleens dat men vroeger naar bier greep omdat het water ernstig vervuild was. Maar Van der Heijden haalt die mythe onderuit. Water was niet populair en het zou de bierdrinkers vooral om de voedingswaarde zijn gegaan.
De schrijver weet met haar expertise veel schilderijen tot leven te wekken. Wist je bijvoorbeeld dat het melkmeisje van Vermeer eigenlijk broodpap aan het maken is? Voor haar staat een mand met brood dat werd geweekt in melk en daarna tot brij gekookt. Zoals wij tegenwoordig bij het bereiden van gerechten bloem toevoegen, zo werd van de middeleeuwen tot de achttiende eeuw oud brood gebruikt.
Patat of friet
Gezien hun populariteit mogen gefrituurde aardappelen in repen natuurlijk niet ontbreken. Maar hoe noemen we die? Dat is een discussie op zich. Zo heten ze in het noorden patat, in het zuiden friet, terwijl Vlamingen het in het meervoud over frieten hebben. Niet dat het gelijk spraakverwarring oplevert, maar de kaart van dialectoloog Jan Stroop is wel een eyeopener.
Daar past een schilderij van een wit plastic bakje friet met mayonaise bij. Helemaal als het in de hyperrealistische stijl van kunstenaar Tjalf Sparnaay is. Het valt me op hoe hij van het gewone iets heel bijzonders weet te maken. Alsof er achter dat kleine bakje een verhaal van duizend woorden schuilt. Niet dat Van der Heijden daar al te diep op ingaat; verwacht van de schrijver geen doorwrochte kunstzinnige analyses. Soms is dat jammer, zo haalt ze een bijzonder origineel stroopwafelschilderij van Co Westerik aan, zonder naar de kunstenaar en zijn andere werk te verwijzen.
Halvegare
Sommige schilderijen die ze bespreekt zijn ronduit absurdistisch en zo bezien een welkome ontsnapping aan de werkelijkheid. Zo zien we op het schilderij De legende van de bakker van Eekloo van Cornelis van Dalem een bakker die samen met zijn knecht bezig is om menselijke hoofden af te hakken, van een kool te voorzien, te herbakken en opnieuw te plaatsen. Een te kort gebakken hoofd werd een halvegare, te heet gebakken een heethoofd en was het verkeerd gegaan? Jawel, dan was het resultaat een misbaksel.
Hoogste tijd om de balans op te maken. Want hoe karakteriseer ik Het smaakpalet van de Lage Landen? Rijk en voedzaam. Het verruimt mijn blik op de Nederlandse manier van eten én verdiept mijn begrip over schilderijen waar voedsel op te zien is. Het is zo’n boek dat voorlopig nog even op tafel blijft liggen, zodat ik eindeloos van de vele details kan proeven.
Janny van der Heijden, Smaakpalet van de Lage Landen, Uitgeverij Nijgh en Van Ditmar, 240 pagina’s (€ 49,99)
Deze recensie verscheen eerder in de Boekenkrant, editie mei 2023.
Benieuwd geworden? Bestel dit boek bij uw lokale Boekenkrant-boekhandel. Kijk hier voor een overzicht.
