Kinderprenten, Volksprenten, Centsprenten, Schoolprenten is een groots opgezet en omvangrijk naslagwerk waarin alle aspecten van deze prenten aan bod komen: van uitgevers en drukkers, productietechnieken en prijzen tot thematiek, censuur, verspreiding en gebruik.
Eeuwenlang waren kinder- en volksprenten niet weg te denken uit de Nederlandse samenleving. Ze behoren tot de populaire grafiek: gedrukt in een hoge oplage en verkrijgbaar voor een lage prijs. De afgebeelde onderwerpen zijn zeer verschillend: Luilekkerland, Tijl Uilenspiegel, ABC’s, beroepen, kinderspelen, beeldverhalen, folkloristische gebruiken, etcetera. De prenten laten zien wat in vroeger tijden ‘ter lering en vermaak’ werd verbeeld en bieden een kijkje in het alledaagse leven: daarom is sprake van belangrijk cultuurgoed.
De vroegste prenten die goedkoop en in hoge oplage werden gedrukt, waren vaak afbeeldingen van beschermheiligen. Ze werden daarom aangeduid als ‘heijligen’. Vanaf ongeveer 1650 is sprake van een sterke toename van populaire prenten, meestal houtsneden met korte bijschriften. Ze bevatten vaak voorstellingen die gericht waren op een breed publiek, zoals allegorische en Bijbelse prenten. Ze werden later volksprenten genoemd, ten onrechte ervan uitgaande dat ze alleen werden gekocht door ‘het gewone volk’.
In diezelfde tijd, ruim honderd jaar voor het eerste echte kinderboek, verschenen er prenten die expliciet op kinderen waren gericht, zoals uit titel of bijschriften blijkt. soms ging het om kindcentrale afbeeldingen, zoals kinderen met dieren. Soms betrof het beeldverhalen met erotische en gewelddadige scènes die (althans tegenwoordig) als ongeschikt voor kinderen gelden, zoals een prent het slechte huwelijk van Urbanus en Isabel. In de achttiende eeuw gaven onderwijzers deze prenten op school aan jonge kinderen (vooral ca. 4 tot 8 jaar) vaak als beloning. Daarom werden ze wel schoolprenten genoemd en vanaf 1850 ook centsprenten. Ze waren toen namelijk te koop voor ongeveer één cent per stuk, althans de goedkoopste variant, ongekleurd en op slecht papier gedrukt. Voor een iets hogere prijs werden ze gekleurd met willekeurige verfvlekken of ‘bestens gekleurd’ en op goed papier.
De toenemende concurrentie in de achttiende eeuw leidde ertoe dat houtblokken onzorgvuldiger werden gesneden en nog gebruikt werden bij vergaande slijtage, zelfs als er barsten en wormgaten in zaten. Ondanks de soms gehavende afdrukken waren de prenten mateloos populair. De verkoopcijfers logen er niet om. Tegen 1790 verkocht de firma stichter te Amsterdam ca. 250.000 prenten per jaar, rond 1850 meldde de firma Schuitemaker te Purmerend een omzet van een miljoen prenten per kwartaal. De prenten werden gedrukt op een vast formaat, het ‘gewone papierformaat’, waarvan de oorsprong teruggaat op het formaat van de zeef (ruim 30 x 40 cm) waarmee handgeschept papier werd gemaakt. Uitgevers brachten ze, meestal genummerd, in reeksen op de markt, met een grote verscheidenheid aan afbeeldingen en onderwerpen. Aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw werden ze geleidelijk verdrongen door prentenboeken en strips.
Juist omdat deze prenten behoorden tot het goedkoopste massagoed, werden ze niet zorgvuldig bewaard en daarom zijn de meeste kinder- en volksprenten tegenwoordig erg zeldzaam. De toegankelijkheid van dit zeldzame cultuurgoed is reden voor nieuw omvattend overzichtswerk: Kinderprenten, Volksprenten, Centsprenten, Schoolprenten. Populaire grafiek in de Nederlanden 1650-1950.
Boekgegevens
Nico Boerma, Aernout Borms, Alfons Thijs en Jo Thijssen, Kinderprenten, Volksprenten, Centsprenten, Schoolprenten – Populaire grafiek in de Nederlanden 1650–1950, Uitgeverij Vantilt, ISBN 978 94 600 4184 6 (€ 75,00, na 15 februari 2015 € 89,95)
Dit boekfragment verscheen eerder in de Boekenkrant, editie november 2014.
