Waar doen we het allemaal voor als het leven toch maar tijdelijk is? Sommigen denken meer over deze levensvragen na dan anderen, maar het zoeken naar zingeving is iets dat ons mens maakt. Net als veel anderen zocht Jan Konst naar de zin van het leven? Hij zocht zijn heil niet bij schrijvers of denkers, maar bij ‘papieren vrienden’: personages uit de Nederlandse literatuur.
Door Istvan Kops
In Papieren vrienden gaat Jan Konst op zoek naar de zin van het leven. Hij gaat daarbij niet te rade bij filosofen en theologen zoals je misschien van een wetenschapper mag verwachten, maar bij zijn papieren vrienden: allerlei romanpersonages uit achthonderd jaar Nederlandse literatuur. Denk bijvoorbeeld aan Onno Quist uit Harry Mulisch’ De ontdekking van de hemel of aan Marie Deniet uit De wetten van Connie Palmen. Ze stellen de grote vragen naar zin en zijn. Hoe gaan zij om met ongeluk, teleurstellingen, ziekte en smart? Wat kunnen we van hen leren?
Wat was de reden om een boek over de zin van het leven te schrijven?
‘Hoewel het natuurlijk onmogelijk is om een antwoord te krijgen op de vraag naar de zin van het leven heeft die vraag me wel altijd bezig gehouden. Als jonge man had ik er al geregeld discussies over met mijn vader die erg katholiek was. Ik zette me vooral tegen dat katholicisme af. Nu ik de middelbare leeftijd ruimschoots ben gepasseerd, heb ik meer om op terug te kijken dan om naar uit te kijken. Ik vond het een mooi moment om de staat van het leven op te maken. Ik wilde alles wat in mijn leven belangrijk is bij elkaar brengen: literatuur, filosofische vraagstukken en mijn eigen situatie als 61-jarige.’
De kijk van mensen op literatuur en de zin van het leven kan met het stijgen van de leeftijd veranderen. Denk je dat je een ander boek had geschreven als je dit boek dertig jaar eerder had geschreven?
‘Het is mijn lot als docent en literatuurwetenschapper dat ik een boek meerdere malen moet herlezen. En toch is het nooit hetzelfde boek. Bij elke nieuwe lezing ervaar je een boek anders. Het is echter niet zo dat ik als ik dit boek veel eerder zou hebben geschreven het een heel ander resultaat zou hebben opgeleverd. Het boek is bedoeld als een beschrijving van wat mijn papieren vrienden op een gegeven moment overkomt en de keuzes die zij vervolgens maken. Het boek gaat in die zin ook niet over mezelf. Wel heb ik zo mijn favoriete personages. Dat zijn de personages die ondanks alles doorgaan. Hoewel het leven soms klote is, zitten ze nooit bij de pakken neer. Een voorbeeld daarvan is Sofie Lakmaker die weliswaar constant met het leven worstelt, maar toch door blijft gaan.’
Hoe kwam je tot de keuze van deze papieren vrienden?
‘Ik wilde vooral een mooie waaier van personages maken die in de afgelopen achthonderd jaar met de Nederlandse literaire geschiedenis verbonden zijn. Het moest dan ook vooral een mooie staalkaart van de Nederlandse canon worden. Het moesten bovendien vooral ook heel verschillende personages zijn. Ik wilde schrijven over zowel jonge als oude mensen die uit verschillende geledingen van de maatschappij kwamen.’
Wat trekt je zo aan in romanpersonages die het zwaar hebben in het leven?
‘Literatuur over gelukkige mensen is relatief zeldzaam. Literatuur is vaak een spiegel van het dagelijkse leven dat zelden over rozen gaat. Er zijn net als in het echte leven bijna altijd obstakels die overwonnen moeten worden en iedereen gaat daar op een andere manier mee om. Ik werd daarbij vooral aangetrokken door de vijf zinsgevingsframes van de existentiële psychologie: de menselijke idealen, zelfontplooiing, gemeenschap, liefde en vriendschap, en religie. Deze vijf frames zetten de hoofdwegen uit in het weidse landschap van de grote vragen, waaronder de zin van het leven.’
Waarom heb je ervoor gekozen om bij de zoektocht naar de zin van het leven te rade te gaan bij romanpersonages en niet bij bijvoorbeeld filosofen of geschiedkundigen?
‘Literatuur is een mooi commentaar op het menselijke bestaan. Ook als literatuur het niet expliciet over de zin van het leven heeft, kan het als een illustratie worden beschouwd over wat het leven is en wat het leven met ons doet. Ik heb het in mijn boek onder andere over de ‘condition humaine’ oftewel: wat maakt ons tot mens. Ook daarover kun je in de literatuur heel veel opsteken. Romans kun je namelijk zien als een pragmatische uitwerking van de grote vragen waar we allen in het leven mee te maken krijgen. Waarom gaan we bijvoorbeeld dood of waarom worden we ziek? Als je nooit met deze vragen wordt geconfronteerd, heb je minder de neiging om over zingeving na te denken.’
Jan Konst, Papieren vrienden: een literaire zoektocht naar de zin van het leven,
Balans, 351 p. (€ 25,-)
