‘Wij hebben ook een taak: schrijven’
Een dag nadat Rusland op 24 februari 2022 Oekraïne binnenviel, stond Jaap Scholten in Lónya aan de grens tussen Hongarije en Oekraïne om een uit Kyiv gevluchte familie op te halen. Vanaf dat moment zet hij zich onvoorwaardelijk in voor Protect Ukraine, een stichting waarvan hij een van de oprichters is. Tijdens het meest recente konvooi richting Oekraïne reisden ook collega-schrijvers Tommy Wieringa, Daan Heerma van Voss en Maurits Chabot mee.
door Liliane Waanders
Schrijver Jaap Scholten, die zich nooit eerder in zijn leven als activist opgesteld heeft, zag op 25 februari 2022 aan de grens tussen Hongarije en Oekraïne dat een individu het verschil kan maken toen een klein vrouwtje met rood haar – ‘ze leek op Gelsomina uit La Strada van Fellini’ – kwam aanrijden in een aftandse bus en dekens begon uit te delen. Daardoor sloeg de sfeer bij de grenspost om. Scholten besloot de handschoen op te nemen, en het Oekraïense leger te helpen. ‘Je moet een probleem bij de wortels aanpakken, en geen symptomen bestrijden: hoewel de rij vluchtelingen toen al lang was, ging het niet om een vluchtelingenprobleeem maar om iets fundamentelers.’
Het fascisme bestrijden
Scholten: ‘Voor mijn boek Kameraad Baron heb ik onderzoek gedaan naar de manier waarop individuen door totalitaire regimes kapot gemaakt worden en iedereen die een leidende rol kan spelen gebroken. In een dergelijk sadistisch universum wil ik niet leven. Als zo’n systeem eenmaal gevestigd is, kun je als individu niets meer. Je moet het fascisme bestrijden op het moment dat het nog kan. En dit is het moment waarop het nog kan.’ Tommy Wieringa: ‘En dat begint thuis: we hebben hier straks misschien een premier die copy-paste propaganda uit het Kremlin verspreidt. Daar moet ons verzet zich ook op richten. We moeten dus niet alleen auto’s naar Oekraïne brengen, maar ook Wilders en al zijn trawanten blijven bestrijden. Het dringt maar niet door dat de dingen die hij zegt propaganda is, propaganda die breed gedeeld wordt. Dat die zogenaamde oorlogsmoeheid, die ons wordt aangepraat, voor een deel ook Kremlinpraat is. Er is in Oekraïne een oorlog gaande die gaat over het verdedigen van een vrijheid. Over het verdedigen van een democratische rechtsorde. Over het bestrijden van een meedogenloze tiran. Die oorlog gaat ons in directe zin aan.’
‘Documenteren, documenteren, documenteren’
De keuze om schrijvers bij ‘Protect Ukraïne’ te betrekken is een bewuste, en voor Scholten een vanzelfsprekende: verhalen hebben een groot bereik. Maurits Chabot: ‘Het is ondenkbaar dat je als schrijver naar Oekraïne gaat en niet de noodzaak voelt om erover te schrijven.’ Daan Heerma van Voss: ‘Zoals anderen verantwoordelijk zijn voor het verhelpen van mankementen aan de auto’s of voor de logistiek, zo hebben wij ook een taak en functie: schrijven. Dat is niet alleen een verplichting, maar dat moet een inherente behoefte zijn als je daar bent. Dat kan niet anders.’ In zekere zin treden Scholten, Wieringa, Heerma van Voss en Chabot in de voetsporen van schrijvers als Joseph Roth, Ernest Hemingway en Ryszard Kapuściński die ieder op hun eigen wijze verslag deden van eerdere oorlogen. Wieringa: ‘De alliantie tussen schrijvers en oorlog is krachtig, en dat is al heel lang zo. De generatie voor ons liet zich er sterk op voorstaan dat zij een oorlog hadden meegemaakt en generaties daarna niet. Ik lees zelf vooral schrijvers die een oorlog hebben meegemaakt. Niet bewust, maar toch… een oorlog is een zo wezenlijke ervaring, zo bepalend voor de menselijke conditie.’
Eerst zien, en dan schrijven
Daar zijn en registeren wat er gebeurt, wil niet zeggen dat er onmiddellijk verslag gedaan wordt. Chabot: ‘Ik ervaarde daar tot op zekere hoogte een gevoel van onmacht: er gaapt een gat tussen alles wat je zou willen doen en wat je kunt doen. Ook als het om het schrijven gaat. Het is een bombardement van indrukken, waar je niet zelf de regie over hebt. Ik maakte veel aantekeningen, maar moest alle indrukken eerst laten bezinken, voordat ik de notities tot één stuk om kon smeden. Na twee weken maakte ik van alle losse scènes een geheel. Daarnaast ben ik wel al ruim een jaar bezig met een boek over Oekraïne, maar dat komt pas volgend jaar. Overigens hebben Tommy en Daan wel onmiddellijk een lijn gevonden om hun betoog aan op te hangen.’ Heerma van Voss: ‘Ik voel die onmacht niet. Zodra je iets doet is die onmacht weg. Het erkennen van het hebben beperkte invloed is iets anders dan een gevoel van onmacht. Maar ik beschik niet over het vermogen dat Maurits mij toedicht. Ik kan misschien wat observaties weergeven, maar een lijn zien… Dat zou ik ook niet willen… Het is chaos, en die eerbiedig je door daar niet meteen je eigen vorm aan op te leggen. Tachtig procent van mijn stuk over next-level engagement heb ik voor vertrek geschreven. Ik wist dat die ervaring daar voor mij heel erg non-verbaal zou zijn. De wereld van het schrijven is grotendeels abstract. Daar zijn was een constante aanraking met wat de psychoanalyticus Jacques Lacan “het werkelijke” noemt. Als die aanraking zo ferm is, kan ik niet schrijven. Maar misschien over een paar maanden wel.’ Wieringa: ‘Het helpt mij enorm om een deadline te hebben, en “gewoon” te gaan schrijven. Ik ben in de nachttrein naar huis begonnen aan een boek. Voor mij telt juist de indringendheid van alle ervaringen. Die wil ik dit keer niet kwijtraken. Ik wil de onmiddellijkheid van deze ervaring niet verliezen. De hartstocht en de vastberadenheid en de gebogen gestalten op de heldenbegraafplaats in Lviv. Daar wil ik zo dicht mogelijk bij in de buurt blijven.’
Gekantelde wereldbeelden?
Zijn er wereldbeelden gekanteld door het voor ‘Protect Ukraïne’ reizen naar Oekraïne? Wieringa: ‘De bange Europeaan met de hoed in zijn hand die Joseph Roth beschrijft, laat zich steeds meer kennen. Het idee dat er echt iets op het spel staat, is nog steeds niet voldoende doorgedrongen. Het is niet dat mijn wereldbeeld aan het kantelen is, maar ik ben wel verbluft dat de urgentie om iets te verdedigen niet gevoeld wordt.’ Heerma van Voss: ‘Ik heb altijd het gevoel gehad dat we hier in een droomwereld leven. Alsof de veiligheid die we hier hebben een vanzelfsprekende eindstand is. Het is geen eindstand en zij is ook niet vanzelfsprekend. Wat ik al vermoedde, heb ik nu gezien. Het is niet een kanteling, maar wel een scherpstelling. Ik ben opgegroeid met het idee van het einde van de geschiedenis, maar ik heb altijd meer oog gehad voor het cyclische karakter van de geschiedenis. En dat is bewaarheid geworden. Langzamerhand kunnen we stellen dat het een illusie is dat we ons veilig kunnen wanen. Sterker nog, dat dat een destructieve vorm van cognitieve dissonantie is. Er wordt misschien nog niet heel hard op de deur geklopt, maar er wordt wel geklopt.’
Voor Jaap Scholten en Tommy Wieringa fungeert deze tekst van Joseph Roth als een mantra:
‘Hij ziet niet de grenzeloze verte van de horizon, niet de kwaliteit van dit menselijk potentieel, dat zowel heiligen als moordenaars uit dwaasheid voortbrengt, melodieën van grandioze droefheid en bezeten liefde. Hij ziet niet de goedheid van de Slavische mens, die in al zijn ruwheid altijd nog fatsoenlijker is dan de beteugelde wreedheid van de West-Europeaan, die zich afreageert in perversiteiten en de wet omzeilt, met zijn deftige hoed angstig in de hand.’ (uit: ‘Oost-Europese joden in het Westen’, in: Joden op drift van Joseph Roth, vert. uit het Duits: Els Snick)
