Manja onderwijst Nederlands aan anderstaligen, J. is een van haar cursisten. Hij ontvluchtte de puinhopen van voormalig Joegoslavië, en probeert orde in zijn nieuwe leven te scheppen. Manja en hij beginnen een gepassioneerde relatie. Zijn situatie trekt Manja mee in een onhoudbare draaikolk.
De liefde van hoofdpersoon Manja heet J.. Waarom een initiaal voor zo’n belangrijk persoon?
‘Dat was aanvankelijk niet mijn plan, maar het heeft zo uitgepakt dat dit het beste werkt. Ik had een naam voor hem, maar op de een of andere manier stokte het schrijven van de scènes zodra ik die naam opschreef. Ik heb uiteindelijk de eerste letter laten staan.’
Het schept afstand, terwijl J. de geliefde van Manja is.
‘De afstand die de initiaal opwekt, en de stormachtige relatie van dat personage met Manja, is precies de tegenstelling die ik wilde oproepen. Hun relatie is complex: ze neuken veel, maar ze vechten ook veel. Ze begrijpen elkaar niet, en zijn dan weer vreemden van elkaar die elkaar opnieuw moeten leren kennen. J. is door zijn vluchtelingstatus een complexe persoon.’
[quote]’Ik heb die plek niet gekozen om een politiek statement te maken. Ik heb een hekel aan boeken met een boodschap. Maar Srebrenica is wél een stad die in het Nederlandse collectieve geheugen zit, die herkenning oproept.'[/quote]
Je draait die situatie ook om: niet alleen komt J. als ‘buitenlander’ naar Nederland, Manja gaat als buitenlander naar Joegoslavië.
‘Ook daar voelt ze zich ontheemd. Ze voelt het aanvankelijk als een avontuur, popelt om in “een echte tragedie” plaats te nemen, maar dat loopt natuurlijk helemaal anders.’
Het decor hiervoor is Sarajevo, en aan het eind van het boek Srebrenica – de stad waar Nederland wereldwijd imagoschade opliep en waar een vreselijke genocide plaatsvond…
‘Ik heb die plek niet gekozen om een politiek statement te maken. Ik heb een hekel aan boeken met een boodschap. Maar Srebrenica is wél een stad die in het Nederlandse collectieve geheugen zit, die herkenning oproept. Ik koos voor Sarajevo en Srebrenica omdat ik er een aantal maal ben geweest. Ik heb de puinhopen gezien en de verhalen van de overlevenden gehoord. In Srebrenica heeft een vreemde ontwikkeling plaatsgehad, een omgekeerde evolutie. De zwakste overleeft.’
Hoe?
‘Jonge, vitale mannen en kinderen zijn vermoord. Rouwende mensen, die alles kwijt zijn, zijn overgebleven. De demografie van de stad ziet er vreemd uit: veel vrouwen en veel ouderen. Srebrenica zal niet meer normaal kunnen functioneren, zeker niet zolang ook de daders daar nog vrij rondlopen en hun boodschappen doen bij de winkels op de hoek.’
Staat J. wellicht voor ‘Joegoslaaf’?
‘De lezer mag die interpretatie ontwikkelen, maar ik heb er geen verdere bewuste bedoeling mee gehad.’
Een belangrijk thema van De spelers is het menselijk onvermogen tot communiceren.
‘J. en Manja communiceren moeilijk, maar ook J. en zijn eigen familie. Het fascineert me om te zien hoe die machine soms stokt, dat mensen elkaar niet begrijpen of langs elkaar heen praten. Ook als mensen niets meer zeggen, zoals (oudere) mensen die verstommen, in zichzelf keren. Ik ben zelf ook niet goed in taal, trouwens, althans als het om mijn boeken gaat: bij het schrijven van een roman moet ik een nieuwe taal leren hanteren: een moeizaam en langdurig proces. Dat wordt met de jaren niet minder.’
Je gaf Nederlandse les aan anderstaligen – een laboratorium vol mensen die moeite met communiceren hebben.
‘Inderdaad, althans: in het Nederlands. Anderstaligen bouwen vanaf het nulpunt een heel nieuwe taal op. Ze weten dat ze de taal nooit volledig zullen beheersen, doen desondanks enorm hun best, maar lopen toch altijd tegen muren op. Een taal is meer dan woorden. Ze hebben veel moeite met het begrijpen van de emotionele lading van woorden en begrippen, welk woord je wanneer wel, of juist niet moet gebruiken.’
[quote]’Een mens heeft veel tegenstellingen in zichzelf besloten liggen. Je moet beseffen dat ze naast elkaar, door elkaar bestaan, in je karakter. Je moet in enige mate hypocriet kunnen zijn. Het is een Nederlandse mentaliteit om te rationaliseren, we denken dat we alles daarmee kunnen verklaren, maar we timmeren de boel dicht en zetten, onbewust, veel mensen als minderwaardig weg.[/quote]
En dat is dan alleen nog de taal in de communicatie met andere mensen.
‘De interne taal van gevoelens, dromen is ook opgebouwd uit je moedertaal, en veel profaner en persoonlijker. Ook dat sneuvelt als mensen hun thuisland voorgoed achter zich laten. Als ze in Nederland komen wonen, moeten ze een nieuwe identiteit opbouwen, en een heel nieuwe taal. De vreemde die J. soms voor Manja is, en de worsteling die ze in hun relatie doormaken, komt daar ook uit voort. Vergeet niet dat sommige vluchtelingen in hun thuisland soms een geweldige status hadden. Ik had eens een man op les die arts was in Oekraïne. Hier is hij niets meer. Als dat zich op de worsteling met taal en identiteit stapelt, kan het geweldig frustrerend zijn.’
Wat zegt die frustratie over de worsteling met identiteit over een mens?
‘Een mens heeft veel tegenstellingen in zichzelf besloten liggen. Je moet beseffen dat ze naast elkaar, door elkaar bestaan, in je karakter. Je moet in enige mate hypocriet kunnen zijn. Het is een Nederlandse mentaliteit om te rationaliseren, we denken dat we alles daarmee kunnen verklaren, maar we timmeren de boel dicht en zetten, onbewust, veel mensen als minderwaardig weg. Zo’n koloniale houding is arrogant en niet eens constructief. Het breekt iemands identiteit af. Ik heb Manja deze bagage meegegeven, en je ziet: ze probeert zich met die houding te redden, maar gaat vreselijk op haar bek.’
Het breekt iemands identiteit af. Keert dat in De spelers terug?
‘J. raakt geïrriteerd omdat andere mensen hem kennen in wat hij niet kan, niet weet, niet doet. Het houdt hem tegen en frustreert hem enorm. Hoe graag je ook anders zou willen: jij vormt niet je eigen identiteit, dat doen anderen voor jou. Manja vult J.’s identiteit dus in, en J. de hare. En hij is weer boos op haar om wat zij verkeerd doet en nalaat te doen. Het is moeilijk om iemand echt te accepteren zoals die is, en nog moeilijker om erachter te komen wie iemand eigenlijk is: niemand heeft één vastgestelde identiteit, iedereen is veranderlijk.’
Boekgegevens
Manon Uphoff, De spelers, Uitgeverij De Bezige Bij, ISBN 978 90 234 2224 2 (€ 17,50)
