Hans Achterhuis (1942) heeft een vrolijk stemmend loopje. Door een neurologische kink in de kabel voelt hij zijn voetzolen niet meer. Gelukkig koos hij lang geleden voor bedachtzaam formuleren en langzaam schrijven in plaats van een carrière als hordeloper. Op zijn tachtigste verjaardag trakteerde uitgever Lemniscaat hem op het boek Ik wil begrijpen. Achterhuis had wel eerst de 392 bladzijden zelf moeten schrijven. Een gesprek met emeritus hoogleraar Hans Achterhuis aan zijn rommelige (zijn woorden) werktafel.
Door Robert B. P. van Weperen
Vanwaar de titel Ik wil begrijpen?
‘Ich will verstehen is een titel van een boek van Hannah Arendt zelf. Als gevluchte Joodse filosofe heeft ze altijd het totalitarisme en de Holocaust willen doorgronden. Zelf wil ik ook begrijpen hoe mensen meegesleept worden door geweld. Rond de kroning van Beatrix zag ik hoe de ME keihard insloeg op vreedzame jongeren. Waaronder mijn eigen studenten. Ik was verbijsterd. Op enig moment heb ik haar motto overgenomen, omdat ik bijvoorbeeld geen begrip had voor de aanslagen van 9/11 of de moord op Pim Fortuyn. Maar ik wilde het geweld wel begrijpen. Vooral dankzij haar boek Over geweld kan ik mij nu beter wapenen tegen dit aspect.’
Begrijpt u geweld nu beter?
‘Zeker. Ik begrijp nu bijvoorbeeld de noodzaak van geweld in Oekraïne. Maar ik moet erkennen dat ik het Russische expansionisme, waar Hannah Arendt uitgebreid over heeft geschreven, volkomen heb onderschat. Ik dacht serieus dat dat passé was, iets van de jaren ’50. Ik had in dit boek veel meer aandacht moeten besteden aan haar talrijke en duidelijke signalen.’
Heeft u zelfs wel eens geweld gebruikt? Gevochten? Met servies gesmeten?
‘Nog nooit. Wel ben ik een keer van mijn fiets afgestapt toen een jonge man zeer agressief tekeerging tegen zijn vriendin. Ik heb het in de gaten gehouden, en dat was gelukkig voldoende.’
Uw nieuwe boek gaat over de ‘onbekende’ Arendt. Wat zijn uw belangrijkste vondsten?
‘Haar Joodse, intellectuele achtergrond en haar verbondenheid met Israël zijn altijd onderbelicht gebleven. Net als de invloed van haar eerste man, Günther Stern. Daar ben ik in dit boek veel dieper op ingegaan. Dat ik nieuwe dimensies van Arendt ontdekte, deed wat met me. Deze vrouw is door haar bekendheid van iedereen – maar door mijn ontdekkingen was ze toch net even iets meer van mij.’
Wat waren hiervoor de belangrijkste bronnen voor u?
‘Haar denkdagboek, waarin ze haar gedachten noteerde en de ontwikkeling van haar denken probeerde te duiden. Verder het boek De catacombe van Molussië van Günther Anders, waar zij nauw bij betrokken was. En de briefwisseling met haar goede vriend Gershom Scholem.’
U zag het talent van Hannah Arendt lang voordat ze internationaal erkend werd. Hoe kwam dat?
‘Ik was meteen gefascineerd door het feit dat ze altijd dicht bij haar eigen ervaringen blijft en daar dan over filosofeert. Dat maakt haar meteen extra toegankelijk. Ze is geen heilige, maar een goede vriendin waar je heerlijk mee in discussie kunt gaan.’
Vriendin…? Bent u wel eens heimelijk verliefd geweest op deze vrouw, die ook H.A. als initialen heeft?
‘Maar, natuurlijk! Kijk eens naar dat portret van haar in mijn boekenkast, wat een beeldschone vrouw. En nee, mijn vrouw Tiny is nooit jaloers geweest. Zij begreep mijn bewondering en verraste mij zelfs met boeken van haar. Ik snapte ook altijd dat Heidegger verliefd op haar was.’
Is het gedachtengoed van Arendt niet al lang over de houdbaarheidsdatum heen?
‘Integendeel, haar opvattingen over onder andere totalitarisme zijn actueler dan ooit. Met haar inzichten kunnen we beter begrijpen wat er in Rusland en China gebeurt. Rusland had ik op basis van haar analyses absoluut meer moeten uitdiepen in mijn boek. Willem Alexander die een biertje met Putin drinkt – ik reken dat onze koning niet aan – maar daar hadden we voorzichtiger mee moeten zijn. Ook Merkel die meende dat handel met Rusland de onderlinge verhoudingen extra zou verbeteren, heeft zich glad vergist. Ach, waren wij niet allemaal blind? Alleen de Amerikaanse inlichtingendienst misschien niet.’
Tot slot, uw boek is in pakweg vijf avonden uit te lezen, hoe lang heeft u hieraan gewerkt?
‘Ruim vijftig jaar. Ik ben eraan begonnen toen ze nog onontdekt was en heb er met vlagen aan gewerkt. Soms een heel jaar niet. Tussendoor kwam Arendt steeds terug in mijn andere werken, maar nu is het dan toch gelukt.’
Hans Achterhuis, Ik wil begrijpen. De onbekende Hannah Arendt, Uitgeverij Lemniscaat, 390 pagina’s (€ 29,99)
Dit interview verscheen eerder in de Boekenkrant, editie november 2022.
Benieuwd geworden? Bestel dit boek bij uw lokale Boekenkrant-boekhandel. Kijk hier voor een overzicht.
