De IJslandse literatuur is uniek in de wereld, met een lange en rijke geschiedenis. Zes blogs geven via de literatuur een beeld van de cultuur en geschiedenis van het eiland. In dit vierde deel vertelt vertaler Katleen Abbeel over de IJslandse volksverhalen.
Door Laura Molenaar
Er waren eens een boer en zijn vrouw. De boer bezat veel schapen en werkte hard, maar zijn vrouw was lui en voerde niets uit. Dat pikte de boer niet, en gaf haar op een herfstmiddag een enorme berg wol om in de winter te spinnen. Maar de boerin was zoals gezegd lui, en stelde haar werk steeds uit. Niet veel later kwam er een grote, onbekende, oude vrouw op de boerin afgelopen. ‘Kun je wat van het werk voor me overnemen?’ vroeg de boerin. Dat wilde de onbekende vrouw wel. Ze hoefde er niets voor terug, als de boerin haar naam in drie keer zou raden, wanneer ze op de eerste lentedag terugkwam met de gesponnen wol.
Op een dag loopt de boer door de bergen en ontdekt de oude vrouw. Ze zit in een grot achter haar spinnewiel, en kakelt: ‘Hoi, hoi, ho, ho, de boerin weet niet hoe ik heet, ho, ho, Gilitrutt is mijn naam, hai, hai, ho, ho’. De boer sluipt terug naar huis en schrijft de naam op een briefje, maar laat zijn vrouw niets weten. Pas op de eerste lentedag, als de boerin trillend als een rietje wacht op de terugkomst van de trol, geeft hij haar het briefje met de naam.
De winter ging voorbij, en de boerin maakte zich steeds meer zorgen. Hoe moest ze de naam van die onbekende vrouw in vredesnaam weten? En dan, op een dag, vraagt haar man waar alle wol is gebleven. Uit schuldgevoel biecht ze het hele verhaal op. Haar man schrikt: dat was niet zomaar een oude vrouw die haar wol aannam, dat was een trol!
Algauw horen ze het gedreun van de trol die aan komt lopen. De trol smijt de gesponnen wol op de grond en vraagt: ‘‘Wat is mijn naam, wat is mijn naam?’’ De vrouw besterft het van angst en vraagt: ‘Signý?’ ‘Raad nog eens, boerinnetje!’ zegt de trol. ‘Ása?’ vraagt de boerin bibberend. ‘Nee, raad nog maar eens, boerinnetje!’ De boerin kijkt op haar briefje en vraagt: ‘Heet je misschien… Gilitrutt?’ De trol verstijft onmiddellijk en valt met een enorme dreun voorover op de grond. Dan verdwijnt ze en wordt nooit meer teruggezien. De boerin slaakt een zucht van verlichting. Nadien werd de boerin heel ijverig en zou haar wol voortaan altijd zélf spinnen.
De IJslandse volksverhalen
Zulke verhalen vertellen IJslanders elkaar al eeuwenlang. Traditiegetrouw werden die verhalen ’s avonds na het werk opgedist, als iedereen met een breiwerkje of ander handwerk bij elkaar ging zitten. Vertaler en gids Katleen Abbeel woont al tien jaar in IJsland en is gefascineerd door deze volksverhalen, vertelt ze tijdens een videogesprek.
‘Toen ik voor het eerst naar IJsland kwam, in 2011, maakte ik een rondreis. Je kreeg onvermijdelijk een aantal van die volksverhalen te horen. Ik was bijvoorbeeld in Vík aan het strand, en daar staan een aantal puntige rotsen in zee. Dan wordt er meteen bij verteld: daar waren trollen ’s nachts gaan varen in een groot schip, maar ze waren niet op tijd terug en bij het eerste daglicht versteenden ze. Ik vond dat heel interessant en ik ontdekte al gauw dat er een enorme verzameling van die verhalen is.’
Abbeel loopt weg van de camera en komt terug met een zware cassette prachtig gebonden boeken. ‘Deze gebruik ik ook als ik iets moet pletten of zo,’ lacht ze. Het zijn de verhalen die de bibliothecaris Jón Árnason in de negentiende eeuw verzamelde. Árnason reisde, geïnspireerd door de broeders Grimm, heel het land door en tekende al die verhalen op die men ’s avonds aan elkaar vertelde.
Geen kastelen of ridders
Hoewel het verhaal van Gillitrutt hierboven erg lijkt op het Europese sprookje Repelsteeltje, zijn er toch verschillen tussen de Europese traditie en de IJslandse volksverhalen, zegt Abbeel. ‘In IJsland vind je geen kastelen, soldaten of ridders, dus die komen niet in de verhalen voor. En de ruige natuur speelt juist een grotere rol.’
Dat verschil kan komen doordat IJsland lange tijd geïsoleerd is gebleven, waar landen als België en Nederland steeds zijn overheerst door andere grootmachten en daardoor beïnvloed zijn.
Het maakt de IJslandse volksverhalencultuur heel uniek. Er komen wezens als elfen, trollen en ‘een heel gamma aan geesten’ in voor, vertelt Abbeel. Soms zijn die goedaardig, maar meestal niet, zoals in het verhaal van Gilitrutt. Wat de IJslandse volksverhalen ook bijzonder maakt is dat je ze precies kunt plaatsen. In veel verhalen wordt gerefereerd aan plaatsnamen, rivieren en mensen die echt bestaan hebben.
Zo heb je het verhaal van de IJslandse priester Sæmundur fróði (‘de geleerde’) Sigfússon uit de elfde eeuw. Hij zou naar Frankrijk zijn gereisd, vertelt Abbeel, ‘naar de svartiskóli, de school voor zwarte magie. Als hij is afgestudeerd sluit hij een pact met de duivel: als de duivel hem terug naar IJsland kan brengen zonder dat Sæmundur nat wordt, dan mag hij zijn ziel hebben. Dat vindt de duivel goed, verandert in een zeehond en zwemt naar IJsland met Sæmundur op zijn rug. Op het laatste moment, vlak voor ze bij de kust van IJsland aankomen, slaat Sæmundur de duivel met een Bijbel op zijn kop, waardoor hij tóch te water raakt en onder het pact uitkomt.’
Die vermenging van de heidense traditie met christelijke elementen – IJsland werd pas in het jaar 1000 gekerstend, maar bleef in huiselijke sferen nog lang vasthouden aan de heidense praktijken – zie je vaker, zegt Abbeel. Zo gaat het verhaal over de elfjes – of huldufólk, ‘verborgen mensen’, zoals de IJslanders ze noemen – dat die van Adam en Eva afstammen. ‘God kwam bij Adam en Eva en wilde al hun kinderen zien. Eva was druk bezig geweest om al haar kinderen te wassen, maar was nog niet helemaal klaar, dus had ze een aantal kinderen verborgen. En toen zei God: de kinderen die je me nu niet hebt laten zien zullen altijd voor de mensheid verborgen blijven.’
De volksverhalen bestaan, anders dan in België en Nederland, ook vandaag de dag nog in het collectieve geheugen van de IJslanders. Ze lezen de verhalen graag, vertelt Abbeel, die heeft onderzocht wat voor rol de verhalen in de hedendaagse IJslandse cultuur spelen. ‘Er worden kinderboeken geschreven met hervertellingen van de volksverhalen. En je vindt in de winkel bijvoorbeeld een wolmerk onder de naam “Gilitrutt”. De bekende IJslandse schrijver Sjón heeft zijn boek Skugga-Baldur (Blauwvos in de Nederlandse vertaling) gebaseerd op het mythische wezen skuggabaldur,’ een mythische kruising van een vos en een kat, die immuun zou zijn voor kogels.
De volksverhalen zijn vaak in het Engels vertaald (zie het kader onderaan), maar helaas nog niet in het Nederlands. Dat vindt Abbeel jammer, omdat ze tijdens het gidsen vaak merkt dat mensen heel nieuwsgierig zijn naar al die verhalen, en haar vaak vragen of ze ergens te koop zijn. Mochten uitgevers geïnteresseerd zijn: Abbeel heeft al een aantal vertaalde verhalen op de plank liggen, het is haar droom om een bloemlezing samen te stellen. Ténzij een elfje of trol daar een stokje voor steekt, natuurlijk.
Verder lezen:
- Sjón, Blauwvos, De Geus (2006). Vertaald door Marcel Otten.
- In Arnaldur Indriðasons Erfschuld (Q, 2015, vert. Adriaan Faber) spelen de IJslandse volksverhalen ook een rol in het plot.
- Jón Hjálmarsson, A Traveller’s Guide To Icelandic Folk Tales, Forlagið (2015). Met zestig ‘lokale legendes’, bevat kaartjes en routes om naar de plaatsen te reizen waar de volksverhalen zich afspelen.
- Alda Sigmundsdóttir, The Little Book of the Hidden People, Enska Textasmiðjan (2015). Met twintig verhalen over de huldufólk, waarin Sigmundsdóttir ook de vraag beantwoordt wat de volksverhalen zeggen over het volk dat ze vertelt.
- Hjörleifur Helgi Stefánsson, Icelandic Folk Tales, History Press (2022). Rasverteller Hjörleifur Stefánsson verbindt hier de geschiedenis van zijn voorouders met de bekendste IJslandse volksverhalen.
Verder kijken:
- De film Lamb (Valdimar Jóhannsson, 2021, met Noomi Rapace, en mede geschreven door Sjón) is gebaseerd op een volksverhaal.
- In dit filmpje van de BBC wordt bekeken in hoeverre IJslanders nog in de mythische figuren zoals elven en trollen geloven.
Foto bovenaan: Reynisdrangar bij Vík (c) Jakub Fryš
