‘Uitgesneden, verdrongen, verdwenen’, zo omschrijft J.J.P de Jong in De terugtocht de scheiding tussen Nederland en Indonesië in de jaren veertig van de vorige eeuw.
Pas diep in de jaren zestig, dik tien jaar nadat Sukarno en Mohammed Hatta halsoverkop met de woorden ‘atas nama bangsa‘ (namens het Indonesische volk) de onafhankelijkheid van Indonesië uitriepen, werd het stilzwijgen over het verleden van beide landen enigszins verbroken. Mondjesmaat werden archieven openbaar gemaakt. Ook deden steeds meer veteranen, die waren ingezet in de woelige periode net na de Tweede Wereldoorlog, hun verhaal. De lucht lijkt inmiddels geklaard, maar nog steeds heerst er een doofpotmentaliteit rondom de onafhankelijkheid van Indonesië. En daar moet nu maar eens een einde aankomen, legt De Jong uit in zijn voorwoord.
Hoe komt het dat we gezwegen hebben over het onafhankelijkheidsproces van Indonesië, en daarbovenop: hoe hebben Indonesië en Nederland zich zo van elkaar kunnen vervreemden? Deze vragen staan centraal in De Jongs De terugtocht. De historicus publiceerde eerder deelstudies over de begin- en slotjaren van de dekolonisatie, maar in dit nieuwe boek gaat hij veel dieper in op de scheiding van de twee landen. In rap tempo maakt de wetenschapper je deelgenoot van de geschiedenis en daarbij schuwt hij een feitenstroom niet. Sterker nog: in vrijwel elke zin komen jaartallen en belangrijke gebeurtenissen voor, wat het boek een no-nonsense vertelling maakt over de Nederlandse koloniale geschiedenis. Uit deze feitenstroom blijkt ook dat de historicus tegen heilige huisjes aanschopt. Zo stelt hij op fascinerende wijze de brede overtuiging van een koppig Nederland, die haar kolonie niet wilde afstaan, ter discussie. Volgens De Jong was er veel meer aan de hand.
Wat De terugtocht verder zo bijzonder maakt, is dat het een nieuwe kijk biedt op het verleden en probeert op te helderen wat er precies gebeurde in het tijdsbestek 1945-1950. In deze jaren vonden de onafhankelijkheidsdebatten plaats en heerste de Bersiap-periode, de tijd na de capitulatie van Japan in augustus 1945 waarin Nederland haar gezag verloren had in Indonesië. Voornamelijk beschrijft De Jong de pijnpunten van die jaren, maar vooral ook wat er in de loop van de geschiedenis in de vergetelheid is geraakt. Kortom, De terugtocht is een boek dat zowel iedere Nederlander als Indonesiër zou moeten lezen om de eigen geschiedenis beter te leren kennen.
Hoewel de historicus zich voornamelijk richt op Indonesië, is De terugtocht ook een boek over hoe geschiedschrijving eigenlijk in zijn werk hoort te gaan. Gebeurtenissen uit het verleden kun je niet onderverdelen in zwart en wit, in goed en slecht en bovenal moeten ze niet in de doofpot gestopt worden. Want, zoals George Santayana zei: ‘Those who cannot remember the past are condemned to repeat it.’
Boekgegevens
J.J.P. de Jong, De terugtocht – Nederland en de dekolonisatie van Indonesië, Uitgeverij Boom, ISBN 978 90 895 3466 8 (€ 24,50)
Deze recensie verscheen eerder in de Boekenkrant, editie juli 2015
