Na lange afwezigheid begiftigt een virtuoos de wereld zijn magnum opus om er vervolgens de brui aan te geven. Het lijkt haast fictie, zo zelden komt het voor. Met de striproman Monsters maakt Barry Windsor-Smith (72) het echter tot een niet te ontkennen realiteit.
Tristan Vanheuckelom
Deze kroon op een rijke carrière had heel wat voeten in de aarde. De kiem ontsprong in de rokerige kantoren van het New Yorkse Marvel Comics. Een hoopvolle Windsor-Smith vloog eind jaren ‘60 naar the Big Apple om bij de uitgever aan de slag te gaan. Spoedig baarde hij er opzien met zijn illustraties voor Roy Thomas’ Conan the Barbarian-bewerking (1970 – 1973). In de jaren ’80 speelde de nu door de wol geverfde Brit – die inmiddels Amerikaans burgerschap had verworven – met het idee van een oorsprongsverhaal voor Marvels gifgroene kolos; de Hulk. Dat project zag echter nooit voltooiing. In 1991 kreeg hij wél een oorsprongsverhaal van de grond, ditmaal voor antiheld Logan, beter bekend als Wolverine. Zijn door hem geschreven alsook getekende – een rariteit binnen de stripwereld – Weapon X (1991) sloeg in als een atoombom; zelfs de gammastralen die Bruce Banner in staat stellen in de Hulk te veranderen, verbleekten erbij. Voor het eerst werd uitvoerig ingegaan op hoe deze Wolverine onderworpen werd aan een gruwelijk experiment, dat hem zijn door adamantium (een onverwoestbaar metaal) bedekte skelet opleverde. Niet alleen Windsor-Smiths zelfverzekerde en filmische stijl viel op. Ook zijn doorgronding van de psyche van de getormenteerde nomade mocht rekenen op bijval. Verder schuwde Windsor-Smith het expliciete geweld niet; Wolverine – hij had zijn naam niet gestolen – wás in zekere mate immers een dier, en dus ook tot beestachtigheden in staat indien te ver gedreven. Het werk zou latere artiesten – zowel in strip als film – blijvend inspireren. De Hulk liet hem echter niet los. Met een uit de kluiten gewassen bruut als startconcept, zette hij zich aan Monsters, een onthutsende, vuistdikke familiesaga waar de man maar liefst 35 jaar lang aan zou sleutelen.
Het is 1964. We bevinden ons in een rekruteringskantoor voor het Amerikaanse leger. Sergeant Elias McFarland vermoedt dat de jonge man die voor hem zit, de naïeve, 23-jarige Bobby Bailey, de perfecte kandidaat is voor een geheim militair programma. Hij licht superieur Majoor Roth in, en de jongen wordt opgehaald. Zelf weet Elias er het fijne niet van, maar geruchten over experimenten met als doel de creatie van bovenmenselijke soldaten met behulp van nazi-wetenschap –een duidelijke allusie op Operation Paperclip, een programma dat wetenschappers van het Derde Rijk naar de VS haalden – doen reeds lang de ronde. Geteisterd door nachtmerries ervaart hij gewetenswroeging. Bobby wordt middels een reeks pijnlijke procedures getransformeerd in een misvormd schepsel; niet zozeer een herboren Achilles dan wel een faliekant mislukt experiment. Een schril contrast met Wolverine, die tenminste niet opgezadeld raakte met een grotesk, met tumoren bezaaid, lichaam. Beide zielen zijn echter evenzeer verwond. Om met zichzelf in het reine te komen en Bobby kans op een beter leven te geven beraamt Elias een ontsnapping.
Tot dusver klinkt het als de aanzet voor een doorsnee sci-fi verhaal met actie-elementen, maar Windsor-Smith geeft er een radicale wending aan. Ditmaal geen opwindende klopjacht waarna de goedzakken op het kwaad zegevieren, maar een diep menselijk, doorleefd drama. Samen met Bobby flitst hij terug naar de late jaren ’40: Bobby’s kindertijd. Wat volgt is een schrijnende schets van het veelfacettig misbruik dat moeder Janet en hijzelf moesten verduren van pater familias Tom Bailey – een veteraan die sinds de oorlog niet meer dezelfde is. De gruwelen waar hij in dienstverband getuige van was, in combinatie met zijn natuurlijke paranoia, maken hem op zijn best apathisch, op zijn slechtst een regelrechte ploert met moordneigingen. Verdere tijdsprongen (die niet overkomen als goedkoop effectbejag, maar personages juist uitdiepen en de emotionele resonantie versterken) onthullen niet alleen Tom’s oorlogservaringen, maar illustreren ook het met elkaar verweven lot van de Baileys en drie generaties van de McFarlands. De innerlijke monoloog van Bobby Bailey, de spilfiguur, achterhalen we echter nooit; hij lijkt enkel te observeren en passief te ondergaan wat hij moet. Vreemd genoeg is dat de grote troef van Monsters; in plaats van te riskeren hem té zielig te maken en dus eerder irritatie op te wekken, komen andere personages hierdoor op de voorgrond; afgezien van de nogal stereotiepe nazi-wetenschapper die het experiment overzag, voelen ze levensecht. Juist dit verleent het werk diens epische schaal, maar zonder in te boeten aan diens inherente intimiteit. Allen spelen in zowel positieve als negatieve zin een rol in het gehypothekeerde leven van Bobby. Een ingenieuze zet was het gebruik van Janet’s dagboek, dat haar onzekerheden, angsten en hoop prachtig weet te vatten. Regelmatig treffen we doorkruiste of onderlijnde zinnen en woorden aan, hier en daar vergezeld van de onvermijdelijke inktvlek. Het draagt alleen maar bij aan de waarachtigheid. Zijn aandacht voor zelfs het meest minuscule detail maakt dat Windsor-Smith het niet nalaat om schaduwen, lichtbronnen en texturen van o.a. tapijten, kledij, haar, en voertuigen tot op het obsessieve af weer te geven. Alle tekenkundige en verhalende trucjes haalt hij uit de kast om zijn visie zo overtuigend mogelijk te brengen; proeve van een meester in topvorm. Geholpen door het groter formaat, zet deze voorbeeldige Nederlandstalige editie door Sherpa hier nog eens een extra schijnwerper op; een gourmand kan zich hier dan ook aan een waar banket verwachten.
Bovenal toont Monsters een pijnlijke wereld met evenzeer gepijnigde mensen, waar ook maar de kleinste handeling of nalatigheid grote gevolgen kan hebben. Toch belicht die ook die andere, buiten onze zuiver empirische waarneming gelegen wereld, waar alle smart weggevaagd is. Aldaar is te vinden wat we al te vaak ontberen op aarde; volmaakt geluk.
Barry Windsor-Smith, Monsters, Uitgeverij Sherpa, 368 pagina’s (€ 65)
