Recensie: De lange geschiedenis van de mens in beeld -

Atlas van de Homo Sapiens

Als docent Geschiedenis probeer ik mijn leerlingen tot het inzicht te laten komen dat de stof die zij moeten leren slechts een klein onderdeel is van de gehele menselijke geschiedenis. De ‘tijd van jagers en boeren’ loopt immers tot 3000 v. Chr., maar er wordt geen begintijd gegeven. Boeken als Atlas van de homo sapiens kunnen mij als docent helpen leerlingen te laten zien dat de mens een veel langere geschiedenis heeft.

door RIK METS

Atlas van Homo Sapiens laat zien hoe verschrikkelijk lang de voorgeschiedenis van ons als mensen is. De auteurs, Telmo Pievani, hoogleraar Filosofie van de biologie, en Valéry Zeitoun, genetica specialist, kiezen voor een duidelijk startpunt, namelijk wanneer de eerste bewijzen gevonden zijn van tweevoetige dieren, zo’n tien miljoen jaar geleden. Dit zijn onze verste voorouders. Direct wordt een evolutionair cliché onderuit gehaald: de ontwikkeling van de mensheid is niet in een rechte lijn verlopen. We hebben niet één voorouder, maar verschillende verre neven met klinkende namen als australopithecus afarensis en kenyanthropus platyops. Ergens 2,8 miljoen jaar geleden ontstaat onze eerste directe voorouder, de homo rudolfensis, waarna de diverse soorten zich snel splitsen en verder ontwikkelen. Al is ‘snel’ een relatief begrip wanneer je praat over een tijdsspanne van enkele miljoenen jaren. De auteurs kiezen er blijkbaar voor om niet al te diep in te gaan op de verschillende homo-soorten en de verschillen tussen deze soorten. Dit is mogelijk gedaan ten behoeven van de leesbaarheid, maar laat wel de vraag open hoe de verschillende soorten precies van elkaar verschillen en hoe ze zich tot elkaar verhouden.

Het is ‘pas’ 250.000 jaar geleden dat we sporen vinden van de eerste homo sapiens: anatomisch slank, grote hersencapaciteit, in staat tot het bewerken van steen en een langer groeiverloop van kind tot volwassene. Ogenschijnlijk niet veel anders dan wij als moderne mens zijn. Toch zal het nog zo’n 200.000 jaar duren voor de intelligentie die ons als mens typeert de kop opsteekt. We vinden grotschilderingen, muziekinstrumenten, begraafplaatsen. Een schitterend voorbeeld dat door de auteurs wordt gegeven, is de vondst van grotschilderingen in Australië, waarop menselijke skeletten en orgaanstelsels worden afgebeeld, evenals afbeeldingen van voorouderlijke wezens. De mens gaat zich verdiepen in zichzelf als soort en gaat nadenken over het bovennatuurlijke. Het is de uitvinding van de landbouw die

De ontwikkeling
van de mensheid is
niet in een rechte
lijn verlopen

de mens werkelijk tot grote hoogte katapulteert. In rap tempo ontstaan irrigatie, steden, het schrift, politieke structuren en sociale gelaagdheid. De homo sapiens ‘temt’ de natuur en de mens gaat zich manifesteren als een cultuurscheppend wezen.

Homo sapiens schept niet alleen, ze verwoest ook, zoals de auteurs duidelijk naar voren laten komen. Overal waar de mens zich vestigt, zet ze haar omgeving naar haar hand. Een voorbeeld: in Noord-Amerika leefde een grote verscheidenheid aan megafauna. De mastodont, sabeltandtijger, enorme exemplaren van bevers en tapirs. Wanneer circa 12.000 jaar geleden mensen zich op de prairies gaan vestigen, sterven tientallen van deze soorten in rap tempo uit. De auteurs willen het niet met zoveel woorden zeggen, maar de vergelijking met de door de mens veroorzaakte klimaatverandering spreekt hier natuurlijk voor zich.

Wat Atlas van de homo sapiens tracht te bereiken is dat we de geschiedenis van de mens gaan zien in een breder perspectief. Zoals Valery Zuitoun zelf schrijft: ‘De geschiedenis van de mensheid is in het verleden vaak beschreven als het succesverhaal van een “overwinnende soort”.’ Maar er loopt geen directe lijn van de eerste tweevoetige dieren naar de moderne homo sapiens. De evolutie had talloze andere zijpaden op kunnen gaan. Daarnaast geven de auteurs toe dat hun verhaal slechts opgebouwd is uit wat wij op dit moment weten, wat archeologische vondsten ons vertellen. Hoeveel informatie ligt er nog verborgen? Hoeveel is er niet al verloren gegaan? Er zijn nog tal van mysteries. Waarom is de mens een cultuurscheppend wezen geworden? We weten simpelweg nog niet welke oorzaak ten grondslag ligt aan die ontwikkeling.

Opvallend is dat Zuitoun en Pievani angstig lijken al te boude stellingen te poneren. Al dringen zich hier en daar natuurlijk vergelijkingen op, de auteurs houden zich verre van beschuldigingen aan het adres van de moderne mens. Zo waarschuwen ze dat door toenemende globalisering en verschraling culturele diversiteit zal afnemen. Maar dit verder uitdiepen of echt onderbouwen doen ze niet. De auteurs lijken te zoeken naar de juiste manier om de grote hoeveelheid informatie die zij als experts tot hun beschikking hebben aan de lezer over te brengen.

Dat maakt het boek wel enigszins mat en weinig prikkelend. Als informatiebron is het een uitstekend boek, dat inzichten uit verschillende wetenschappelijke invalshoeken samenbrengt. Visueel is het prachtig, met fraaie kaarten, overzichtelijke grafieken en schitterende foto’s en reconstructies. Dwingt het de lezer tot verder nadenken over de rol van de mens in de wereld? Nee, ik vrees van niet. Dat neemt niet weg dat ik als docent dit boek graag zou gebruiken in mijn les en prominent in mijn lokaal neer zou zetten, om te dienen als inspiratiebron voor mijn leerlingen. Zodat ze kunnen zien dat de geschiedenis van de mens langer duurt dan de paar duizend jaar die ze moeten leren voor het eindexamen.