Kunnen we echt intiem zijn met anderen, en met onszelf? Volgens Paul Verhaeghe kunnen zelfs onze meest intieme banden – die met ons lichaam en onze identiteit – af en toe vervreemdend zijn.
Door Laura Molenaar
‘Het is een van de intiemste banden die je met iemand kunt hebben,’ zegt klinisch psycholoog en psychoanalyticus Paul Verhaeghe over zijn relatie met zijn jongste kleinkind Aiko, nu drie maanden oud. Zijn essay voor de Maand van de Filosofie van dit jaar is aan haar opgedragen. Het essay heeft dezelfde titel als het thema van de Maand: ‘intieme vreemden’. De relatie tussen Verhaeghe en Aiko is tegelijk intiem en vreemd. ‘Aiko is zo dichtbij, er is een ervaring, een resonantie, die snel het gevoel geeft van intimiteit. Maar tezelfdertijd kun je niet met haar praten.’
Paul Verhaeghe (1955) was voor zijn pensioen hoogleraar aan de universiteit van Gent. Daarnaast heeft hij een psychoanalytische praktijk. Hij analyseert niet alleen mensen, maar ook relaties en de maatschappij, in boeken als Identiteit (2012), Intimiteit (2018) en Houd afstand, raak me aan (2020).
Intimiteit gaat volgens Verhaeghe altijd gepaard met potentiële vervreemding. ‘Je bent alleen maar intiem met iemand die je goed kent en vertrouwt. Tezelfdertijd is het net niet intiem genoeg. Vroeg of laat moeten we vaststellen dat we degene met wie we intiem zijn niet zo goed kennen als we dachten.’
Denkt u dat echte intimiteit onmogelijk is?
‘Nee, ik ben wat dat betreft geen pessimist. Maar intimiteit is begrensd, je bent gedurende een bepaalde periode intiem met iemand, en dan weer een tijdje minder of helemaal niet. Dat heeft te maken met twee krachten die in ons aan het werk zijn: de ene duwt ons richting versmelting, de ander in de richting van autonomie.’
Hoe gaat dat in zijn werk, intimiteit en tegelijk vervreemding?
‘Je kunt dat op een aantal verschillende manieren invullen. De meest fundamentele manier is de intieme verhouding die we met ons lichaam hebben. Maar dat lichaam zorgt ook af en toe voor de nodige verrassingen, ook daar schuilt meteen een aspect van vreemdheid in. Denk aan de kloof tussen lichaam en geest, een belangrijk thema in de filosofie. Dat toont al dat er geen vanzelfsprekend samenvallen is.
‘Pas als ons lichaam van zich laat horen, als we pijn of genot voelen, ervaren we onze intieme band met ons lichaam. Dan wordt de verdeeldheid tussen lichaam en geest plots opgeheven.’
In die zin kunnen we ook een vreemde zijn voor onszelf. Wat voor gevolgen heeft dat?
‘Als we dan de overstap maken van het lichamelijke naar het psychologische, dan gaat het over de vraag: wie ben ik? De vraag naar identiteit. Je hebt ook een intieme verhouding met jezelf. Als we daarmee in de knoop geraken, en dat gebeurt af en toe, dan moeten we vaststellen dat we onszelf niet zo goed kennen. Dan hoor je van die typische uitingen: “Ik was mezelf niet”, of “Ik was teleurgesteld in mezelf”. Het lijkt voor de hand te liggen dat we onszelf het beste kennen, maar dat blijkt niet het geval te zijn.’
Volgens Verhaeghe ligt je identiteit niet vast bij je geboorte. ‘Onze identiteit verschuift voortdurend. Het is een illusie om te denken dat je onveranderlijk bent. De bouwstenen voor onze identiteit worden aangereikt door de buitenwereld. Onze originaliteit ontstaat in de keuze tussen die verschillende bouwstenen.’
Als je vervreemd raakt van jezelf, betekent dat dan dat je een nieuw bouwsel moet maken?
‘Ik denk dat iedereen in de loop van zijn of haar leven wel meemaakt dat bepaalde identiteitsconstructies waar we ons een tijd goed bij gevoeld hebben, op een gegeven moment niet meer voldoen. Dan heb je meestal een soort persoonlijke crisis, waarna je op zoek gaat naar nieuwe bouwstenen. De toetssteen daarvan is vaak ons lichaam, dat aangeeft dat we ons niet meer goed voelen.’
Het lichaam is belangrijk voor intimiteit, zegt u. Wat betekent dat voor ons, na twee jaar corona?
‘Ik denk dat we nog nooit zo hard gevoeld hebben welk een nood we hebben aan lichamelijk contact, naar intimiteit. De samenleving duwde ons in de richting van afstand houden, en dan voel je de kracht die de andere kant op trekt des te meer.’
April is de Maand van de Filosofie, die in het teken staat van ‘intieme vreemden’. Kijk voor meer informatie op www.maandvandefilosofie.nl.
Paul Verhaeghe, Intieme vreemden, Lemniscaat, 80 pagina's (€ 4,99)
Dit interview verscheen eerder in de BKFilosofie, editie april 2022.
Benieuwd geworden? Bestel dit boek bij uw lokale Boekenkrant-boekhandel. Kijk hier voor een overzicht.
