Bijna 75 jaar na de formele erkenning van de Republiek Indonesië door de Nederlandse regering leeft de periode 1945-1949 weer op in de Nederlandse geschiedschrijving. De aandacht is er niet voor niets. Uit deze drie boeken blijkt waarom.
Door Mireille Bregman
Recentelijk verschenen de conclusies van een groot onderzoek naar het geweld dat door Nederlanders werd verricht tijdens de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog. Het
Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD), het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) en het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV) bundelden gedurende vijf jaar de krachten en zullen in de komende maanden deelrapporten in de vorm van boeken uitbrengen bij de Amsterdam University Press. Voordat die boeken verschijnen, kun je je eerst verdiepen in deze drie recent verschenen titels.
Grote doofpot, diepe lades
Maurice Swirc benoemt in De Indische doofpot direct wat de historici in het genoemde onderzoek hebben nagelaten: Nederlandse militairen hebben in Indonesië oorlogsmisdaden begaan. Waarom is dat nooit eerder zo gezegd? Waarom heeft de regering daar nooit verantwoording voor afgelegd? In de inleiding beschrijft Swirc waarom zijn boek nodig is en gaat in op de voorgeschiedenis. Tussen 1945 en 1949 dacht de Nederlandse overheid net als vóór de Tweede Wereldoorlog nog steeds recht te hebben op de kolonie Nederlands-Indië. Toen de Indonesische bevolking een onafhankelijkheidsstrijd begon, achtte de Nederlandse regering het daarom nodig om militair terug te slaan. In 1969 publiceerde een ambtelijke commissie, aangewezen door de overheid, een rapport waarin staat dat er alleen sprake was van geweldsexcessen. De Excessennota werd het officiële regeringsstandpunt. Elke scholier en student groeide op met het idee dat het gebruikte geweld geoorloofd was, totdat er vanaf 2009 door Indonesische nabestaanden rechtszaken werden aangespannen. De overheid maakte pas in 2016 geld vrij voor een groots onderzoek.
Swirc heeft zelf de archieven doorzocht op zoek naar informatie over een tijdperk waarvan de begane (mis)daden volgens de wet allang verjaard zijn. Hij beschrijft de context rond de soevereiniteitsoverdracht en hoe kritische geluiden uit de jaren ’40 al in een lade verdwenen. Daarna krijgen vooral de decennia 1960-70 veel aandacht: je krijgt inzicht in politieke verwikkelingen en de commotie van actualiteitenrubrieken. Verder bespreekt de auteur ook toonaangevende werken van historici, zoals het proefschrift van Rémy Limpach. Aangevuld met een illustratiekatern is De Indische doofpot een zeer relevant boek dat iedereen met een greintje besef van de Nederlandse historie zou moeten lezen.
Maurice Swirc, De Indische doofpot, Uitgeverij de Arbeiderspers, 664 pagina’s (€ 34,99)
Militair optreden
Christiaan Harinck deed promotieonderzoek naar de dekolonisatie van Indonesië aan de KITLV. Hij richt vooral de aandacht op de jaren van het Nederlandse militaire optreden in Indonesië om te begrijpen waar de gewelddadigheid uit voortkwam. Zijn conclusies zijn ook niet mals en komen grotendeels overeen met Swirc: het militaire optreden was verwoestend, omdat er te lang werd vastgehouden aan een koloniaal idee. Harinck gaat per hoofdstuk in op een tijdsbestek van enkele maanden tot een jaar. Zo neemt hij je mee langs belangrijke onderwerpen en geografische gebieden waarover meerdere bronnen te vinden waren. De tekst is academisch maar goed leesbaar doordat alle noten en bibliografie handig achterin zijn gezet.
Interessant is dat de auteur niet alleen ingaat op militaire acties te velde, maar ook de ontwikkeling van de opleiding en doctrine onder de loep neemt. Hierover blijkt genoeg te schrijven, waaronder het volgende. In 1947 kwam oorlogsvrijwilligers in Indonesië een artikel uit een Nederlands dagblad onder ogen, waarin werd ingegaan op de Indische Gevechtsopleiding in Nederland. Verschillende opleidingsregels bleken niet aan te sluiten op de praktijk, wat men ook schriftelijk liet weten. Voor de krijgsmacht kwam deze kritiek op een verkeerd moment omdat de Nederlandse eenheden al onderbezet waren en militairen door de opgedane ervaringen in het land geen zin meer hadden in bijtekenen. Uiteindelijk paste de legertop de opleiding wel aan, maar de uitgebreide versie van dit verhaal laat wel zien hoever fantasie en werkelijkheid soms uit elkaar liepen.
Christiaan Harinck, Zoeken, aangrijpen en vernietigen!, Uitgeverij Prometheus, 384 pagina’s (€ 27,50)
Levensvragen
Dan een novelle die haar plaats in de canon verdient: Winarta van Basuki Gunawan. In de jaren 1950 verscheen dit verhaal over de gelijknamige hoofdpersoon als feuilleton in De Nieuwe Stem. Maandblad voor cultuur en politiek. Zoals Gustaaf Peek in het voorwoord schrijft: ‘Goed gezien van die redactie indertijd, een spannende keuze, over een man die zich na de moord op zijn ouders bij strijders voor een vrij Indonesië voegt, op moreel gebied zelfs nu nog niet is verouderd.’ Toch zullen veel lezers nog niet eerder van Winarta of de auteur hebben gehoord. Gunawan groeide op in Nederlands-Indië tijdens de Japanse bezetting en tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog vocht hij tegen de overheersers, de Nederlanders. Na de vestiging van de Republiek Indonesië hoort hij bij de eerste lichting studenten die met een studiebeurs naar Nederland komt. Hij promoveerde in de sociologie. Tijdens een herstelperiode van tuberculose schrijft hij Winarta, waarin thema’s als wraak nemen en daderschap, trauma, zinloosheid voorkomen. Vanaf de eerste zin ‘De oude cipier is weggegaan.’ tot aan de laatste ‘Toen viel de deur dicht.’ lees je vanwege de urgentie van de opgeroepen vragen automatisch door. Een vergeten meesterwerk dat het verdient om weer bovenaan de leeslijst te verschijnen.
Basuki Gunawan, Winarta, Uitgeverij Alfabet, 128 pagina’s (€ 19,99)
Dit artikel verscheen eerder in de BKGeschiedenis, editie maart 2022.
Benieuwd geworden? Bestel dit boek bij uw lokale Boekenkrant-boekhandel. Kijk hier voor een overzicht.
