Een schrijver die het Amsterdamse theater Carré vol krijgt, is een hele grote. Dat geldt zeker voor de Brit Ian McEwan, die 29 januari het theater aandeed. Zijn romans hebben een aantal vaste ingrediënten: een ingenieus opgebouwd verhaal over een hoofdpersoon die terugkijkt op zijn leven tegen de achtergrond van historische gebeurtenissen. Dat alles opgetekend in schitterende ritmische zinnen. Het nieuwe boek Lessen is in die zin een typische vintage McEwan.
Door Hugo Jager
‘Schrijvers van romans zijn mensen van andere planeten,’ zegt Ian McEwan tegen zijn publiek in Carré. Journalist Chris Kijne stelt hem er vragen over zijn nieuwe roman. ‘Het verklaart,’ zo vervolgt de auteur, ‘waarom ik het altijd spannend vind om door de ogen van een kind te schrijven. Er is dan ruimte voor het afstandelijk observeren van dingen.’ Dat geeft McEwan de mogelijkheid zaken anders te benaderen. Zo wordt in Lessen hoofdpersoon Roland Baines misbruikt door zijn pianolerares en later in de steek gelaten door zijn vrouw. ‘Ik heb het rollenpatroon omgegooid: meestal is het de vrouw die misbruikt wordt en de man die het gezin verlaat.’
Meestal is het de vrouw die misbruikt wordt en de man die het gezin verlaat.
Hoewel het leven van Roland in vrijwel niets op dat van de auteur lijkt, kon hij in Lessen voor het eerst ook autobiografische elementen kwijt. De periode bijvoorbeeld dat Roland net als de auteur op een kostschool zat. ‘Voor mij als kind was die hectiek heerlijk. Die vrijheid, geen ouders die op je letten. Tegelijk was het onbevattelijk om ineens volwassen verantwoordelijkheden te hebben.’ Dat Roland erachter komt een broer te hebben, heeft ook betrekking tot McEwans leven. ‘Mijn moeder bood een buitenechtelijk kind ter adoptie aan. Ze raakte zwanger tijdens een affaire met mijn vader, terwijl haar man vocht tijdens de Tweede Wereldoorlog. Die stierf uiteindelijk in de strijd, waardoor de weg vrij was voor een nieuw gezin en ik werd geboren.’
Offers voor het kunstenaarschap
Als Roland een tiener is, legt de pianolerares van in de twintig een hand op zijn bovenbeen en kust hem op zijn mond. Het begin van een jarenlange ongezonde seksuele verhouding. Deze ervaringen moeten een enorme invloed hebben op zijn verdere leven. McEwan vult dat bewust niet voor de lezer in. ‘Ik kom niet tot een conclusie, daarom is de titel van deze roman ergens wat mysterieus.’ De auteur betwijfelt of er sowieso iets te leren valt uit een mensenleven. ‘Als je een ouder persoon vraagt welke lessen hij jou kan geven, dan volgt meestal een cliché, zoals vriendelijkheid is goed en liefde is belangrijk.’
Op latere leeftijd krijgt Roland een flinke tegenslag te verwerken als zijn vrouw Alissa hem en hun baby verlaat. Ze wil zich volledig wijden aan haar literaire ambities. ‘Ik ben geïnteresseerd in welke offers kunstenaars moeten maken. Je kunt er op de een of andere manier begrip voor opbrengen. Ze kon geen boeken schrijven in die gezinssituatie.’ Dat ziet Roland ook in als hij Alissa een paar jaar later in Berlijn ontmoet. ‘Ze geeft hem haar uitgegeven boek, de reden dat ze hem verliet. Hij neemt het mee naar zijn hotel en herkent het tot zijn ongenoegen als een meesterwerk. En ineens begrijpt hij het.’ McEwan benadrukt dat er dan voor Roland geen enkele reden meer is om wrok te koesteren. ‘Haar meest gepassioneerde lezer, blijkt de man die ze achtergelaten heeft.’
Historische parallel
Het verhaal speelt zich af tegen de achtergrond van historische gebeurtenissen. Zo is er het misbruik door de pianolerares terwijl de Cubacrisis in volle gang is. Volgens McEwan is het logisch dat hij gebruik maakt van het verleden. ‘De geschiedenis vormt ons. De manier waarop we die begrijpen en verkeerd interpreteren is onderdeel van onze identiteit.’ De dreiging van een atoomoorlog doet Roland verzuchten: ‘Morgen kunnen we allemaal dood zijn. Vanavond al.’ Het is een interessante parallel met het nu. ‘We weten hoe de Russische bezetting van Oekraïne eruitziet. Ik ben er verbaasd over. Het is alsof we iets in kleur bekijken dat in zwart-wit zou moeten zijn. Het is heel moeilijk om niet in pessimisme te vervallen. Het is een troost dat het heel veel tijd kost om een land te ruïneren.’
Een idee voor een roman dient zich bij de auteur soms toevallig aan. ‘Ik was eens bij een saaie bijeenkomst en had een bevroren glimlach op mijn gezicht. Alsof ik een stem hoorde, kwam plots de zin “Hier ben ik dan, ondersteboven in een vrouw” in me op. Ik wist dat het een boekbegin was, want er is maar één persoon die dat kan zeggen.’ Lezers zullen hierin de eerste zin van Notendop herkennen. Net als in die roman volgen de zinnen elkaar in Lessen in een ongelofelijke vanzelfsprekendheid op. Hoe doet McEwan dat toch? Een interessante vraag van een lezer in Carré. ‘Ik lees elke dag luid de zinnen die ik de voorgaande dag schreef voor. Aan mezelf, of aan mijn vrouw als ik minder tevreden ben over een stuk. Wat je wilt is dat je het gat tussen twee zinnen dicht. De variëteit is nog weer iets anders: het ritme, korte en lange zinnen. Het proza moet kunnen ademen.’
Ian McEwan, Lessen, vertaling: Harm Damsma en Niek Miedema, Uitgeverij De Harmonie, 576 pagina’s (€ 27,50)
Dit verslag verscheen eerder in de Boekenkrant, editie maart 2023.
Benieuwd geworden? Bestel dit boek bij uw lokale Boekenkrant-boekhandel. Kijk hier voor een overzicht.
