Recensie: Grote verwachtingen -

‘Waar waren we ook alweer gebleven?’ Met deze vraag opende Geert Mak, gehuld in winterjas op een koud treinstation, elke aflevering van de populaire tv-serie In Europa voor de VPRO. De serie was gebaseerd op het gelijknamige boek uit 2004, waarop nu met Grote verwachtingen een vervolg is uitgekomen.

Door Hugo Jager

In zijn nieuwe boek pakt Mak de draad van zijn reis door Europa weer op bij oudejaarsavond 1999. Hij noemt het een triomffeest, een grandioos begin van de 21ste eeuw. Maar was er niet ook de angst dat de computersystemen op hol zouden slaan door de millenniumbug? De journalist Mak noemt het wel, maar laat de euforie overheersen. Om dat te illustreren strooit hij met anekdotes. Zo schrijft hij dat de champagne niet langer per fles, maar per doos over de toonbanken ging. Even verderop vermeldt hij dat rond 1999 overal tel- en schrijfmachines, tekentafels en kaartenklappers aan de straat stonden. Eigenlijk is dat een schitterende beeldspraak: de vorige eeuw werd bij het grofvuil gezet.

Euforisch of niet, aan het begin van de nieuwe eeuw was de stemming al snel bekoeld. Mak verwijst nog naar de Britse historicus Tony Judt, die beweerde dat de 21ste eeuw weleens ‘de eeuw van Europa zou kunnen worden’. Maar niets bleek minder waar. De aanslagen van 9/11 en de daaropvolgende oorlog in Irak boorden alle illusies de grond in. De militaire campagne werd gevoerd onder het mom van terrorismebestrijding, maar er werden in werkelijkheid – zoals Mak schrijft – ‘sektarische demonen losgelaten’. Tegenstellingen tussen sjiieten en soennieten namen toe en door het wegvallen van Saddam Hoessein was een machtsvacuüm ontstaan, waarin nieuwe terreurgroeperingen hun kans grepen. Wat volgde waren wereldwijde terroristische aanslagen en een bloedige strijd in Syrië.

Hier en daar doet Mak tussen al dit geweld een poging tot relativeren. Bijvoorbeeld waar het terroristische aanslagen betreft. Hij wijst op een studie van de Leidse Universiteit waaruit blijkt dat in Europa gemiddeld negen van de tien aanslagen worden voorkomen. Niet zo geslaagd is de relativering waarbij hij terroristen die afreizen naar Syrië om mee te vechten met de terreurorganisatie IS ‘jonge avonturiers’ noemt; alsof terrorisme iets is waarover je een heldhaftige jongensroman kunt schrijven.

Uiteraard stipt Mak ook de andere grote gebeurtenissen aan die impact hebben op Europa, zoals Brexit, de stikstofcrisis, de teloorgang van natuur en de relatie met Rusland. Met de variatie zit het dus wel goed in het boek. Qua onderwerpen, maar ook qua stijl. Het historische feitenrelaas wisselt Mak namelijk af met intermezzo’s, waarin hij ooggetuigen aan het woord laat. Zo vertelt een bankier van Fortis omtrent de bankencrisis: ‘Weet je, de hele financiële wereld draait uiteindelijk alleen op vertrouwen. Zolang dat er is blijft alles overeind. Zodra het wegvalt stort het hele bouwwerk onmiddellijk in elkaar.’ Toen dat in 2008 ook daadwerkelijk gebeurde, moesten overheden voor banken en verzekeraars in de bres springen. Mak stelt dat Europa in een morele crisis verkeerde en heeft het over ‘de desolaatheid en ontreddering waarmee zoveel doodgewone Europeanen de prijs betaalden voor het wangedrag binnen de financiële sector’. Zo laat hij op sprekende wijze de onttakeling van ‘project’ Europa zien. Hoe kon het misgaan met de Europese Unie, die zijn oorsprong vindt in ‘de idealen van de Verlichting, van de rechten van de mens, van vrijheid, gelijkheid en broederschap’?

Hij stelt ook thema’s dichter bij huis aan de orde. In zijn woonplaats Jorwerd raakt Mak in gesprek met zijn buurman, een gedreven dorpsonderwijzer. Ze praten over diens onvrede over de oprukkende wereld van cijfers en managers. Zijn bazen hadden geen idee waar hij mee bezig was en wilden het ook niet weten. In de dorpstoneelstukken die de onderwijzer organiseert moest steeds vaker de manager het ontgelden: ‘een slappe figuur die met alle winden meewaaide, die alleen maar dacht in cijfers en clichés en die enkel bezig was met zijn positie zonder enig idee te hebben van de inhoud van het werk’. Het is ontzettend knap hoe de schrijver niet alleen grote gebeurtenissen beschrijft, maar ook dergelijke onderstromen blootlegt.

Dit vervolg op In Europa geeft een prachtig overzicht van de afgelopen twintig jaar. Het is wel jammer dat je tijdens het lezen van dit boek over de tijd die achter ons ligt vooral veel herkent en niet radicaal anders over die periode gaat denken of nieuwe verbanden ontdekt. De schrijver geeft zelf toe waar dat aan ligt: ‘Geschiedschrijving heeft afstand nodig. Het verstrijken van tijd is immers nog altijd de beste manier om een overzicht te scheppen.’ Eigenlijk zou het boek dus eind deze eeuw herschreven moeten worden. Pas dan kunnen we beoordelen of er werkelijk sprake was van bekoelde euforie.