Irmina is een jonge Duitse vrouw die in de jaren dertig in London een opleiding volgt tot secretaresse. Ze ziet zich door omstandigheden genoodzaakt haar geliefde, Howard, achter te laten en terug te keren naar Berlijn, waar het naziregime steeds zwaarder zijn stempel op de maatschappij drukt.
Barbara Yelin schreef Irmina deels op basis van de dagboeken van haar grootmoeder. Het verhaal bestaat uit drie delen, die elk een andere fase van Irmina’s leven beschrijven. (Let op: dit interview bevat grote spoilers.)
Je werd door je grootmoeders dagboeken geïnspireerd. Waarom wilde je dat verhaal vertellen?
‘‘Ik heb biografische bronnen van mijn grootmoeder gebruikt en ze gecombineerd met onderzoek en mijn artistieke vrijheid. Het is geen biografie, maar een verhaal gebaseerd op biografische bronnen. De brieven en dagboeken leidden tot een ongemakkelijke vraag: hoe kan het dat mijn grootmoeder is veranderd van een jonge vrouw die op haar eigen benen wilde staan, en die modern was voor haar tijd, in iemand die geen vragen stelde en de andere kant op keek? Er waren veel gaten in dat gedeelte van het verhaal, dus ik moest onderzoek doen. Ik heb niet alleen mijn familiegeschiedenis onderzocht, maar heb ook algemeen historisch onderzoek gedaan. Ik bekeek vergelijkbare biografieën en concentreerde me op het fenomeen medeplichtigheid. Ik heb samengewerkt met historicus Alexander Korb, een Professor in de Holocaust- en Genocidestudies in Leicester, Engeland, die me heeft geholpen deze vragen aan te pakken.’
Dit kan een ongemakkelijk onderwerp zijn. Was je nerveus over de mogelijke reactie?
‘Ja, ik was nerveus, maar aan de andere kant is dit het onderwerp dat ik wilde onderzoeken. Het is een karakterstudie. Het boek is ook niet uit de lucht komen vallen. Ik heb onder andere gewerkt met redacteuren en testlezers. ‘Ik gebruik een elliptische manier om het verhaal te vertellen; er zijn delen die worden verteld en er zijn grotere gaten die de lezer zelf moet invullen. Ik laat de lezer zelf beslissen wat vergeven kan worden en wat veroordeeld. In het begin hopen we dat Irmina’s verhaal goed eindigt, maar Irmina gaat steeds meer naar de andere kant. Ze verandert van een heldin in een anti-heldin. Tegelijkertijd vraagt de lezer zich af: zou ik zelf dapper genoeg zijn geweest om tegen het onrecht te vechten?’’
Hoe vermijd je dat je als schrijver de lijn tussen het vertellen over iemands daden en het excuseren ervan passeert? Of probeer je dat niet te vermijden?
‘Ik probeer het te vermijden. Wat ik wilde was de waarheid te weten komen. Ik wilde Irmina niet beschermen. Irmina is niet alleen iemand die wegkijkt, ze doet ook mee aan de antisemitische haat van de nazi’s. Vanaf het begin is ze een beetje ambivalent en is ze iemand die meer om zichzelf geeft dan anderen. ‘Er is een scène waarin Gerda, een vriendin van Irmina, haar vertelt dat ze de deportatie van Joodse mensen heeft gezien en dat ze weet dat ze worden vermoord. Vervolgens zegt Irmina dat ze het niet wil horen. Wanneer Gerda Irmina vertelt over een Joodse man die gewond is geraakt door een SS’er en een wond op zijn hoofd heeft is Irmina op zoek naar een pot jam. De pot breekt en de jam vloeit naar buiten. Op dat moment zien we geen jam, maar bloed aan Irmina’s handen kleven. Dat is wat ik met tekeningen kan vertellen.’
Het viel me op dat er geen Joodse karakters waren met tekst. Is dat een bewuste keuze omdat het Irmina’s perspectief is?
‘Het zijn er een paar: je ziet de Joodse winkeleigenaar en zijn vrouw, maar verder heb je gelijk. Ik denk dat Irmina iemand is die geen Joodse mensen kende. Ik denk dat het vergelijkbaar is met wat nu gaande is, het rechts-extremisme in Europa waarbij mensen bijvoorbeeld vluchtelingen haten terwijl de meesten geen enkele vluchteling kennen. Ze willen iemand beschuldigen die ze verantwoordelijk kunnen houden voor hun eigen problemen. Dit is precies wat Irmina doet wanneer ze zegt: “De Joden zijn ons ongeluk”.’
Hoe heb je de look voor het verhaal gecreëerd en het kleurenpalet bepaald?
‘Ik heb veel met grijstinten gewerkt, maar ik heb geprobeerd een techniek te gebruiken die in het begin ook de lichtere delen kon laten zien, de delen waar Irmina nog steeds de kans had om te kiezen voor vrijheid. Verder heb ik in het eerste deel geen frames om de tekeningen gebruikt. Zo heb ik geprobeerd de sfeer en de mate van Irmina’s vrijheid uit te drukken. In het middelste deel worden de kleuren donkerder en de panels nauwer, net zoals haar kijk op het leven. Het is alsof de camera inzoomt. Je ziet alleen de gezichten en uiteindelijk krijg je via dubbele pagina’s te zien wat er werkelijk aan de hand is.
‘Er zijn drie kleuren die min of meer de drie delen karakteriseren. In het begin gebruik ik blauw, dat symbool kan staan voor hoop of vrijheid. In het middelste deel gebruik ik rood, de kleur van de nazivlaggen, maar ook van bloed en schuld. In het derde deel heb ik voor turquoise gekozen, de kleur van de zee van Barbados, maar ook voor een glimp van nieuwe hoop in Irmina’s perspectief.’
Wat hoop je dat de lezer leert van Irmina?
‘Wees je altijd ervan bewust dat ieders persoonlijke verantwoordelijkheid groter is dan we denken. We zeggen vaak dat ons gedrag in het dagelijks leven niet uitmaakt, maar het maakt veel uit. Maar ik wil de lezer eigenlijk geen les voorschotelen. Het gaat meer om het stellen van vragen en het vertellen van een interessant verhaal dat tot denken aanzet. Ik heb veel nagedacht over of ik zelf moedig genoeg zou zijn geweest om op te staan en nee te zeggen. Ik hoop natuurlijk van wel, maar dat is vandaag de dag gemakkelijk gezegd. Maar veel belangrijker is wat we nu wel kunnen doen: keer op keer overdenken wat er is gebeurd en van de geschiedenis leren zodat zodat we dit nooit weer meemaken.’
Beeld: Martin Friedrich
Boekgegevens
Barbara Yelin, Irmina, vertaling: Sigge Stegeman, Uitgeverij Soul Food Comics, ISBN 978 90 824 1073 0 (€ 26,95)
Dit interview verscheen eerder in de Boekenkrant, editie november 2016
