De adolescent Menno Molenaar komt in contact met radicale denkers rond de filosoof Spinoza. Hij sluit vriendschap met een van hen. Hij studeert en gaat werken voor Johan de Witt. Menno raakt verstrikt in de conflicterende denkpatronen van radicale denkers versus politici, en besluit naar de Nieuwe Wereld te vertrekken. Daar wil hij zijn idealen realiseren…
We zijn trots op die eeuw, waarin Nederland een wereldmacht was. Wat wilde u aan de bekende feiten toevoegen?
‘De burgerrepubliek van Johan de Witt trok de aandacht van de hele wereld. Er was geen vorst die langdurig aan de macht was, maar een afwisseling van burgers die politieke beslissingen namen. Ineens moest de buitenlandse adel zakendoen met Hollandse burgers in eenvoudige, zwarte kledij. De Nederlanders waren pragmatische, succesvolle handelslieden die overal op de wereld successen boekten. Ik wilde die tijd weer tot leven brengen.’
Een mooie tijd van welvaart, handel en optimisme?
‘Niet alleen dat, het was ook een tijd van gevaar, kwakzalverij, ziektes, armoede, kindersterfte. Ofwel je koos ervoor om bescherming te zoeken bij familie, kerk of gelijkgestemden, zodat je elkaar bij tegenslag kon opvangen. Ofwel je weekte jezelf los van de traditie – en dan moest je het zelf uitzoeken.’
De hoofdpersoon, Menno Molenaar, moet het inderdaad zelf uitzoeken…
‘Hij kiest ervoor los te breken van de traditie en, zoals veel intelligentsia, een onafhankelijke en kritische geest te ontwikkelen. Dat blijkt verschrikkelijk moeilijk te zijn, in die tijd. Via Menno wilde ik laten zien hoe de denkwijzen van die tijd met elkaar in conflict zijn geraakt, hoe groot en hoe uiteenlopend de belangen kunnen zijn.’
Het lijkt me nagenoeg onmogelijk om een waarheidsgetrouw beeld neer te zetten. Hoe verplaatst u zich in de tijd?
‘Dat kan ook alleen door parallellen te trekken met de tegenwoordige tijd. Het verleden spiegelt zich aan het heden. Ook nu is het bijvoorbeeld erg lastig om een onafhankelijke, kritische geest te ontwikkelen en je te onttrekken aan de massa, en aan de macht van anderen. In Vrij man probeer ik juist een tijdsbeeld te schetsen door die dingen, die de tijd overstijgen, te benadrukken: botsende standpunten, ambities, machtsvertoon, de wil om je idealen te verwezenlijken. Daar kunnen we ons eeuwen later nog steeds voor openstellen.’
Het boek biedt ook een persoonlijke benadering van raadspensionaris Johan de Witt. Heeft u daar veel eigen interpretatie aan moeten geven?
‘Er zijn genoeg historische feiten over hem bekend, maar hij moet in het boek natuurlijk rondlopen, lachen, leven. Op schilderijen heeft hij altijd zijn mond dicht en het viel me op dat zijn mond moeilijk lijkt te sluiten. Hoe zou zijn gebit eruit zien?, vroeg ik me af. Door dat soort details vorm te geven, maak je hem inleefbaar. En ook via zijn verstandhouding met Menno, en de toenemende spanning tussen hen, zie je de mens Johan de Witt.’
En wanneer het Menno in Nederland te heet onder de voeten wordt, vertrekt hij naar de Nieuwe Wereld…
‘Ook ik vertrok daar naartoe. Er is nauwelijks meer iets te zien in Amerika, tenzij je het je laat uitleggen. Zo liet iemand me in een dorpje in de staat Delaware zien dat de kavels nog op de Nederlandse manier waren georganiseerd. Ook allerlei zintuiglijke ervaringen uit Amerika, en veel van mijn eigen ervaringen en ideeën over dit boek laat ik in Vrij man terugkeren.’
Dat viel me inderdaad op: u keert zelf terug in de roman. Dat doen meer schrijvers, actief ingrijpen in hun eigen roman of zichzelf als personage portretteren.
‘Schrijven is distantie, en een historische roman schrijven versterkt dat. Ik wilde als schrijvend personage een dialoog met Menno aangaan. Ik heb hem tot leven gewekt en ik wil hem ter verantwoording roepen, hem kunnen toespreken. Het laat zien hoe mijn schrijfproces werkt: in zekere zin is die wereld van de zeventiende eeuw voor mij net zo ver weg als voor de lezer. Ook ik verken onbekend terrein.’
Nelleke Noordervliet, Vrij man, Uitgeverij Augustus, ISBN 978 90 457 0553 8 (€ 24,95)
