Wat was de rol van de stad Amsterdam in het Nederlandse slavernijverleden? Die vraag staat centraal in De slavernij in Oost en West. In dit boek laten verschillende onderzoekers zien hoe burgermeesters en bestuurders uit Amsterdam betrokken waren bij de handel in tot slaaf gemaakten in niet alleen het Atlantisch gebied, maar ook in de VOC-gebieden in het Oosten.
Door Ezra Hakze
Onderzoekers Guno Jones (Vrije Universiteit Amsterdam) en Matthias van Rossum (Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis) zijn beiden als redacteurs betrokken bij het boek. Hoewel het Nederlandse slavernijverleden en zijn erfenis hun expertisegebied is, vertellen ze toch wel verrast te zijn door bepaalde inzichten uit het boek. Met name wat betreft de rol van Amsterdamse stadsbestuurders bij de slavernij.
Van Rossum: ‘Dat Amsterdam betrokken was bij de slavernij was tot op zekere hoogte wel bekend, maar de aard en vooral de intensiteit daarvan hebben mij toch wel verbaasd. Mijn eigen bijdrage aan het boek gaat bijvoorbeeld over de invloed van het netwerk rond de Amsterdamse burgemeester en VOC-bestuurder Reynier Pauw. Die groep bestond uit uitgesproken voorstanders van een heel agressieve koloniale expansiekoers, die niet alleen leunde op harde veroveringen, maar ook op slavenhandel en slavernij. Zij grepen de macht in Amsterdam en van daaruit ook in de VOC en in de landelijke politiek. Dit leidde bijvoorbeeld tot de aanstelling van Jan Pietersz. Coen en de agressieve verovering van Banda.’
Die geschiedenis van de slavernij in het Oosten is minder bekend dan die in het Atlantisch gebied. Toch werkten er ook in VOC-gebieden zoals Zuid-Afrika en ‘Nederlands-Indië’ tot slaaf gemaakten op plantages. Hoe is te verklaren dat we zoveel minder weten van de slavernij in die gebieden?
Van Rossum: ‘Dat heeft verschillende oorzaken. Maar de twee belangrijkste redenen daarvoor zijn, denk ik, dat het beeld van deze geschiedenis van slavernij in Azië sterk gekleurd is geraakt en dat deze geschiedenis vanuit de samenleving lang veel minder op de kaart is gezet, bijvoorbeeld door nazaten, zoals voor het Atlantische slavernijverleden wel is gebeurd. In het negentiende-eeuwse koloniale wereldbeeld is het idee dominant geworden dat slavernij in Azië vooral een huishoudelijk verschijnsel was en daarom minder “hard’ of “kwaadaardig” zou zijn. We zien door onderzoek dat dit veel complexer ligt en we zien nu ook meer gelijkenissen tussen het Aziatische en Atlantische slavernijverleden, zeker voor het koloniale rijk van de VOC. Maar dat beeld heeft deze stilte wel versterkt. Zo is het wetenschappelijk onderzoek naar de slavernij onder de VOC, of in Azië in het algemeen, veel later op gang gekomen.’
Wat is volgens jullie het belang van dit soort onderzoek, waarbij je de rol van een specifieke stad in het slavernijverleden achterhaalt?
Jones: ‘We laten zien dat de geschiedenis van Amsterdam verweven is met de geschiedenis van de Nederlandse slavernij in Oost en West. Het boek toont dat de Nederlandse slavernijgeschiedenis geen “overzees fenomeen” is, zoals het onderscheid tussen “Nederlandse geschiedenis” en “koloniale geschiedenis” ten onrechte suggereert. De slavernij is inherent aan de stadsgeschiedenis van Amsterdam. Je gaat daardoor anders kijken naar de stad; je perceptie van de stad verandert doordat je inzicht krijgt in de verwevenheid van slavernij met het bestuur, de economie, cultuur en samenleving van Amsterdam en de manier waarop dit verleden bijvoorbeeld doorwerkt in de hedendaagse samenstelling van de bevolking van Amsterdam. Je perceptie van wie of wat “eigen” is en wie of wat “vreemd” verandert. Die tweedelingen worden vanuit dit perspectief onhoudbaar. Dat het begrip “Amsterdammer” rijkgeschakeerd is en naar een grote diversiteit aan mensen verwijst is vanuit dat perspectief dus geen kunstgreep maar heel reëel.’
Wat kan de kennis over het slavernijverleden bijdragen aan maatschappelijke discussies over ongelijkheid en racisme die nu leven, bijvoorbeeld in het kader van #Blacklivesmatter?
Jones: ‘Een belangrijk kenmerk van wat in de literatuur bekend staat als chattel slavery, het type commerciële slavernij dat we in dit boek centraal stellen, was dat vrijwel uitsluitend Afrikanen en Aziaten tot slaaf gemaakt werden. Europeanen werden onder dit systeem niet tot slaaf gemaakt. Er ontstond daardoor een duurzame en verregaande hiërarchie tussen mensen die ging samenhangen met uiterlijke kenmerken. Dat was een belangrijke context waarin racisme zich als ideologie heeft kunnen ontwikkelen. Historica Dienke Hondius analyseert in haar hoofdstuk in het boek de patronen van racistisch denken die in deze context werden ontwikkeld en diepgeworteld raakten in het Europese denken. Hondius stelt dat deze patronen doorwerken in de hedendaagse samenleving en dat ze nog nauwelijks erkend zijn. Slavernij en hedendaags racisme hangen vanuit dit perspectief dus samen. Net als slavernij werd racisme lange tijd naar buiten geprojecteerd. Het dominante beeld was lang dat racisme “geen Nederlands probleem” is, en dat heeft de kennisvorming en begrip over de doorwerking van racisme geen goed gedaan. Men zou er goed aan doen om het werk van die auteurs die, vaak tegen de stroom in, wel over racisme geschreven hebben te bestuderen.’
Meer leren over het slavernijverleden?
Tijdens de Maand van de Geschiedenis vind je op meerdere plekken in het land tentoonstellingen over het Nederlandse slavernijverleden. Leer meer over Amsterdammers en de slavernij in het Stadsarchief Amsterdam, luister naar de lezing van historica Barbara Henkes over het Friese slavernijverleden in Leeuwarden of maak een van de gratis stadswandelingen van het muZEEum in Vlissingen. Meer informatie: www.maandvandegeschiedenis.nl.
Boekgegevens
Pepijn Brandon, Guno Jones, Nancy Jouwe, Matthias van Rossum e.a., De slavernij in Oost en West. Het Amsterdam-onderzoek, Uitgeverij Unieboek | Het spectrum, 448 pagina’s (€ 24,99)
Dit artikel verscheen eerder in de BKGeschiedenis, editie oktober 2020.
