De lessen van Atticus Finch -

Na het verschijnen van To Kill a Mockingbird in 1960 vulde Harper Lee zo’n vijfenvijftig jaar met radiostilte. Tot deze zomer. Totaal onverwacht gaf ze toestemming voor de publicatie van Go Set a Watchman. Een controversieel boek, waarin de schrijfster haar iconische personage Atticus Finch bruut van zijn voetstuk duwt.

In Nederland doen de namen Harper Lee en Atticus Finch niet bij iedereen een belletje rinkelen, maar in de VS is To Kill A Mockingbird (Nederlandse titel: Spaar de spotvogel) een klassieker. Het verhaal over de kleine Jean Louise ‘Scout’ Finch, haar vader Atticus Finch en de raciale spanningen in het fictieve dorpje Maycomb, Alabama, is de ultieme literaire les in compassie voor de medemens. We zien de onschuldige jeugdspelletjes van Scout, haar broer Jem en hun vriendje Dill. Maar door haar ogen zien we ook hoe Atticus als advocaat een zwarte man verdedigt die ten onrechte beschuldigd wordt van verkrachting.

Atticus is een stille, intelligente weduwnaar die zijn zoon en dochter niet met schreeuwen en slaan, maar met redelijkheid naar volwassenheid leidt. In een dorp vol kortzichtigheid weet hij zich vast te houden aan zijn eigen morele kompas, dat hij tevens overbrengt op zijn kinderen. Probeer je in een ander te verplaatsen, leert hij hen: ‘Kruip in zijn huid, stap in zijn schoenen, kijk met zijn ogen.’

Amerika bleek op die les gewacht te hebben: Spaar de spotvogel werd direct een bestseller, en Lee mocht de Pulitzer-prijs in ontvangst nemen. In 1962 verscheen de verfilming van het boek, met Gregory Peck in de rol van Atticus – een keuze waar Lee overigens erg enthousiast over was. Met zijn warme portrettering won Peck een Oscar, en werd het personage enorm geliefd bij het brede publiek. Zo’n vijftig jaar later is Atticus als fictief vaderfiguur en mensenrechtenactivist nog steeds een groot voorbeeld voor velen. Op internet zijn talloze verhalen te vinden over mensen die dankzij het personage rechten zijn gaan studeren, of hun zoon naar hem vernoemden.

Een roman als een mokerslag

En toen was er Go Set a Watchman – vertaald als Ga heen, zet een wachter – en werd de Atticus-droom lek geprikt. In dit boek keert een 26-jarige Scout terug naar Maycomb, en ontdekt ze tot haar verbijstering dat haar vader er flink wat racistische ideeën op nahoudt. Hij vindt dat zwarte mensen te dom zijn om te stemmen, en zet zich in om de segregatie in het zuiden van de VS te behouden.
Interessant genoeg is Ga heen, zet een wachter geen vervolg is op Spaar de spotvogel, maar een manuscript dat Lee daarvóór schreef. Een redacteur die de tekst onder ogen kreeg, raadde haar aan om de passages over de kindertijd van Scout uit te werken, met Spaar de spotvogel als resultaat. Tijdens de halve eeuw die daarop volgde werd Ga heen, zet een wachter verloren gewaand, totdat Lee’s advocaat het manuscript in een kluis terugvond.

De aankondiging van het ‘nieuwe’ boek maakte gemengde reacties los. Als het manuscript in de jaren vijftig niet goed genoeg was voor publicatie, waarom zou het dat nu dan wel zijn? En was de 88-jarige Lee, die sinds de jaren zestig uit het publieke oog is verdwenen, nog wel in staat om met haar volle verstand toestemming te geven voor de publicatie van het manuscript? Ze heeft immers altijd gezegd dat ze nooit meer een roman uit zou brengen. Zo vertelde ze ooit in een zeldzaam interview dat het snelle en enorme succes van Spaar de spotvogel aanvoelde als een mokerslag die je bewusteloos mept. Ze zat er niet op te wachten die sensatie opnieuw te beleven.

Bij Ga heen, zet een wachter is het niet de auteur, maar de lezer die een mokerslag te verduren krijgt. Veel recensenten bekritiseerden de stilistische tekortkomingen en de benadering van de rassenproblematiek. Opmerkelijk is dat Scout zelf, ondanks de walging over haar vaders racistische inborst, er ook wat twijfelachtige ideeën op nahoudt over de plaatselijke ‘negerbevolking’. Maar boven alles heeft men het over Atticus. Atticus, baken van wijsheid, advocaat der advocaten en vader der vaders, was een racist. En dat is, na 55 jaar blind vertrouwen, een bittere pil.

Wie zijn emoties opzij zet, ziet echter dat Ga heen, zet een wachter een interessant manuscript is voor academisch onderzoek. Het boek verdiept onze kennis over Lee’s personages en het creatieproces van een klassieker. Maar ook als roman heeft Wachter veel te bieden. Te midden van een werk dat flink wat slechte stijlkeuzes en verjaarde politieke standpunten bevat, bevindt zich een ijzersterk idee met spannende, scherpe randjes, die in Spotgaai ontbraken. In essentie draait het verhaal om de laatste les die Atticus zijn dochter meegeeft.

Wees je eigen wachter

Ga heen, zet een wachter culmineert in een pijnlijke scene, waarin Scout haar vader confronteert met wat ze van hem denkt. Wat als een discussie begint, eindigt in een scheldpartij, waarin Atticus – zoals altijd – rustig blijft, en Scout uiteindelijk woedend wegstormt. Later blijkt dat hij deze situatie lang voorzien had. Dat hij wist dat zijn dochter te afhankelijk was van zijn mening, en hem daarin bijna verafgoodde. Tijdens deze ruzie tussen vader en dochter slaat Scout, zoals Lee zo mooi beschrijft, haar iconen stuk. Atticus laat haar razen, en stelt haar zo in staat om een eigen morele kompas te creëren.

Het is niet zo gek dat de Mockingbird-liefhebber het moeilijk vindt om daar de waarde van in te zien. We hebben Atticus 55 jaar lang bekeken door de ogen van een zesjarige die haar vader adoreert. Al die tijd heeft de liefde voor het personage kunnen groeien. Ga heen, zet een wachter dwingt ons om toe te geven dat onze heiligen niet altijd heilig zijn. Dat god niet bestaat. En dat we, net als Scout, onze eigen mening moeten vormen, en daarmee onze eigen wachter moeten zijn.

Het is jammer dat Harper Lee zich niet in de discussie over haar nieuwe boek mengt: zij blijft verborgen achter de deuren van het bejaardentehuis van Monroeville, Alabama – het dorpje waar ze werd geboren en dat model stond voor Maycomb. Hoe intrigerend zou het zijn om van haar te horen in hoeverre zij zelf tevreden was met dit eerste verhaal over Atticus en Scout? Is ze het eens met de ideeën die haar personages erop nahouden?

Maar Lee zwijgt. De lezer zal intussen zijn eigen wachter moeten zijn. Laat je leiden door je eigen hart en je eigen hoofd. Je kunt Atticus blijven zien als de onvolprezen held en de gebeurtenissen uit Ga heen, zet een wachter compleet negeren… Of accepteren dat de held niet langer op zijn voetstuk staat. En zo leert Atticus ons alsnog een laatste les.