Zij is het verhaal van een beangstigende, dystopische wereld. Kay Dick schreef het in 1977. Bij toeval werd het in 2020 door een literair agent gevonden in een antiquarische boekwinkel. De Paris Review noemde They ‘een verloren gewaand dystopisch meesterwerk’. Uitgeverij Orlando heeft deze eerste Nederlandse vertaling uitgegeven in hun prachtig vormgegeven klassiekerreeks. De Engelse titel They dekt de lading van de roman echter beter dan het Nederlandse Zij, omdat het hier een meervoudsvorm betreft.
Marjon Nooij
Zij is een klein chef d’oeuvre dat zijn tijd vooruit was. Het schetst een verontrustende wereld waarin een georganiseerde bende de scepter zwaait en iedereen controleert. Wie er schuilgaan achter ‘zij’ is voor niemand duidelijk, maar hun macht is groot. Het is ook onduidelijk wat hun beweegredenen zijn. ‘Zij’ opereren veelal in het geniep, laten hun sporen na, maar zijn alleen soms vanuit de verte te zien. De bewoners van het Britse kustplaatsje waar het verhaal zich afspeelt, zijn het overgrote deel van hun autonomie kwijt, spullen worden gestolen en velen leven voortdurend in angst voor represailles. ‘Het had geen zin om naar voetstappen te luisteren. Zij droegen geen schoenen.’ Evenmin wordt duidelijk hoe de bewoners weten wat ze wel en niet mogen. Door de straffen die worden uitgedeeld, krijgen ze dat in de gaten. Sommigen vinden bij het ontwaken kruisbeelden van zeewier voor hun deur, wat kan worden opgevat als een serieuze waarschuwing. Omdat de dorpelingen zichzelf niet zo belangrijk wanen, dachten ze nog dat ze door ‘hen’ over het hoofd waren gezien, maar het lijkt erop dat iedereen een keer aan de beurt komt. Het onderdrukken van het zelfbeschikkingsrecht heeft als doel om alle creativiteit uit te bannen. Wie schilderijen maakt, loopt de kans blind gemaakt te worden. Wie muziek maakt, eindigt doof en wie schrijft, raakt zijn hand kwijt. Herinneringen worden uitgevaagd door mensen te dwingen ‘in retraite’ te gaan, met de intentie ze te ‘genezen’. De angst onder de bevolking om ook de pisang te zijn is groot. ‘Zij konden altijd en overal opduiken. Een latente bedreiging waar je niet omheen kon.’ Ook kunst wordt vernietigd; de National Gallery is al leeggehaald. Boeken verdwijnen van de particuliere boekenplanken en schilderijen worden uit huis gehaald. Het heeft geen nut om je huis af te sluiten, ‘zij’ komen hoe dan ook binnen. Er zijn grote verwoestingen in de dorpen en steden. Veel woningen, winkels en het postkantoor zijn al gesloten, en er zijn planken
voor de ramen getimmerd. ‘Zij’ zijn een bedreiging waar niet aan te ontkomen is. In colonne bewegen ‘zij’ zich voort met ‘complexe bewegingspatronen’, ‘strakke exercitie’ en ‘monsterlijke, accurate precisie’; nietsontziend en niemand ontwijkend. ‘Zij kwamen nooit als je thuis was. Confrontatie was in hun ogen nodeloze verspilling van energie, een luxe die ze niemand gunden. Stille geniepigheid maakt diepere wonden. Het was hun vorm van bestraffing. Zij namen alleen strenge maatregelen als je de geldende normen overschreed.’ Een anonieme ik-figuur vertelt in negen losstaande hoofdstukken over het leven in een overgecontroleerde tijd. Hij of zij – gender wordt in het midden gelaten – woont alleen in een cottage aan de kust en weigert zich te conformeren aan ‘hun’ eisen door te verhuizen naar aangewezen, identieke woningen, maar paranoia dringt zich bij iedereen op. De ik-figuur zegt continu het gevoel te hebben te worden gadegeslagen, maar dat opgeven uit den boze is, omdat je ‘hen’ ermee in de kaart speelt. Daarbij vormen vrijgezellen volgens ‘hen’ een bedreiging, omdat ‘zij’ een solitair leven vrezen. Dick heeft haar roman heel compact gehouden. Ze maakt veel gebruik van korte dialogen met korte zinnen. Niet alles wordt uitgesponnen, veel blijft in mist gehuld, waardoor ze de lezer veel ruimte biedt om na te denken. Het is bijzonder dat Dick deze visionaire roman al in 1977 schreef. We kunnen Zij beschouwen als een fikse waarschuwing voor de voortschrijdende controle waar we heden ten dage mee te maken hebben. Het is in ieder geval een verhaal dat zich niet laat lezen zonder er kippenvel van te krijgen.
Kay Dick, Zij, vertaling: Lisette Graswinckel, Uitgeverij Orlando, 192 pagina’s (€ 22,99)
Deze recensie verscheen eerder in de Boekenkrant, editie oktober 2023.
Benieuwd geworden? Bestel dit boek bij uw lokale Boekenkrant-boekhandel. Kijk hier voor een overzicht.
