Meer dan dertig jaar lagen ongelezen cahiers in Stefan Hertmans’ kast. Hij krijgt de schriften van diens grootvader kort voor diens overlijden, in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Hij was soldaat in de Eerste Wereldoorlog en niet onverdienstelijk amateurschilder. Openen durft Hertmans de cahiers niet – maar uiteindelijk is de verleiding te groot.
Aan de hand van de aantekeningen van zijn grootvader gaat Stefan Hertmans op zoek naar diens verleden. Zijn bevindingen heeft hij verwerkt tot zijn nieuwe roman Oorlog en terpentijn, een ontroerend en confronterend portret van een moedig en trots man, murw gebeukt door de tragiek van de tijd waarin hij opgroeide.
Stefan Hertmans kent zijn grootvader als een wat stille man, die zelfs op het strand zijn donkerblauwe pak droeg en zijn borsalino ophield. Hij was eens onherkenbaar bedroefd geworden toen hij een piepjonge Stefan Hertmans een oud horloge cadeau deed en de knul het uurwerk uit zijn handen liet vallen. Verder was Urbain Martien een grootvader als alle anderen.
Totdat Hertmans besluit de cahiers te openen. Wat zich ontvouwt in de aantekeningen is een onthutsend en ontroerend verslag van de kwelling die het leven van Urbain moet zijn geweest. In 1891 geboren in de deerniswekkende achterbuurten van Gent werkt hij vanaf kinds af aan in de ijzerfabrieken. Zijn vader, restaurateur van fresco’s en kerkelijke schilderijen, overlijdt op jonge leeftijd, net als zijn grote liefde Maria Emelia. Urbain trouwt Maria Emelia’s oudere zus Gabrielle, maar hoewel ze de rest van hun leven samen doorbrengen, wordt het nooit veel meer dan een verstandshuwelijk.
[quote]Vechten is het devies. En vechten doet hij.[/quote]
En dan is er die oorlog, die verwoestende, onbeschrijflijk gruwelijke Eerste Wereldoorlog. De Grote Oorlog. Op het moment dat de Duitsers Antwerpen onder de voet lopen in augustus 1914 is Urbain Martien 23 jaar. Vechten is het devies. En vechten doet hij. Drie keer raakt Urbain gewond, maar evenzovele keren meldt hij zich na een maandenlange revalidatie weer aan het front. Het door Hertmans vernielde horloge maakt de gehele strijd mee.
Ongeveer de helft van de cahiers die Stefan Hertmans onder ogen krijgt, bevat aantekeningen over de oorlog. Logischerwijze beslaat ook een groot deel van Oorlog en terpentijn de belevenissen in de loopgraven. Het is in dit gedeelte dat Hertmans zijn lezer bepaald niet spaart. Of moet je zeggen: dat Urbain Martien zijn lezer niet spaart. Hertmans is eigenlijk niet meer dan de boodschapper, die tot in de meest gruwelijke details de leefomstandigheden in de loopgraven uit de doeken doet. Natuurlijk, we kennen ze al lang,
de verhalen over dood en verderf, over het Duitse schieten op alles wat beweegt of geluid maakt, over de onmenselijke behandeling van de gesneuvelden, over de wraakacties na tien meter verloren terrein. Maar via Urbain Martien (wee het Waalse militaire gebeente dat hem met Mertièn aanspreekt) krijgen de verschrikkingen een menselijk gezicht. Een écht menselijk gezicht, met dank aan de compositie van Stefan Hertmans.
Rondom het huiveringwekkende ooggetuigenverslag van de verschrikkingen uit de loopgraven schetst Hertmans een uiterst secuur en bovenal ontroerend beeld van zijn grootvader. Letterlijk soms, het boek is gelardeerd met de schilderijen die Urbain maakte, van de mislukte, gekwelde zelfportretten, tot het gevoelige portret van zijn vrouw Gabrielle. Het wordt soms wat gezapig, de herinneringen van de grootvader aan de overgrootvader, uit de mond van de kleinzoon. Het oorlogsverslag biedt voldoende tegenwicht en houdt bovendien op tijd weer op. In het derde deel werkt Hertmans als het ware naar zijn conclusies toe, conclusies over het verwoeste leven van Urbain en zijn eigen band met zijn grootvader en het leven. Het ontroerende beschrijvende van het eerste deel, het rauwe confronterende van het tweede deel en het filosofisch beschouwende van het derde deel, heeft Stefan Hertmans samengekneed tot een logisch geheel. Zo’n prestatie is alleen voor vakmensen weggelegd.
Boekgegevens
Stefan Hertmans, Oorlog en terpentijn, Uitgeverij De Bezige Bij, ISBN 978 90 234 7671 9 (€ 19,90)
Dit artikel verscheen eerder in de Boekenkrant, editie september 2013.
