Richard Russo schreef het scenario voor de duistere maar hilarische comedy Keeping Mum (2005), waarin een moeder de minnaar van haar dochter vermoordt. Hoewel Ergens anders ook om een moeder draait – in dit geval die van hemzelf – zou het boek niet verder van deze film af kunnen staan. Russo vertelt over een moeilijke band tussen moeder en zoon.
Wat was onafhankelijkheid voor jouw moeder?
‘De betekenis van onafhankelijkheid was voor haar verbonden aan de plek waar ze zich bevond. Ze wilde altijd ergens anders zijn dan op de plek waar ze was. Maar ze wilde wel altijd bij mij in de buurt zijn. Zelfs als ze naast mij woonde, zich overal door mij naartoe liet rijden en financieel van mij afhankelijk was, noemde ze zichzelf ‘onafhankelijk’ – zo lang ze maar niet in hetzelfde gebouw woonde. En omdat wij veel verhuisden, deed zij dat ook. Al verhuisden wij haar vaker: meestal was ze niet tevreden met het eerste huisje dat we voor haar vonden, en moesten we binnen een jaar tijd alweer een nieuw onderkomen voor haar zoeken. Ik kan je niet vertellen hoeveel koelkasten, wasmachines en drogers we voor haar gekocht en weer verkocht hebben…’
Jouw eerste grote verhuizing vond plaats toen je 18 was en in Phoenix zou gaan studeren. Samen met je moeder stapte je in een auto en reed je van New York naar Arizona.
‘Het was een domme onderneming. Mijn moeder had gelogen over een baan in Arizona, en liet haar achttienjarige zoon, die net zijn rijbewijs had, 3000 mijl rijden in een onveilige auto. Ik vraag me af waar je eindigt als je vanuit Nederland dezelfde afstand zou afleggen. Ik denk dat je ergens in Rusland uit zou komen!’
Je bent zelf ook bijzonder vaak verhuisd. Heb je die rusteloosheid van je moeder?
‘Het is een van de dubieuze karaktertrekken die ik van mijn moeder heb geërfd. Maar ik was ook een academicus die schrijver wilde worden: wanneer ik een andere aanstelling kon krijgen die mij meer schrijftijd zou opleveren, nam ik die aan. Dus verhuisde ik naar Arizona, Pennsylvania, Connennicut, Illinois… En meestal verhuisde mijn moeder dus mee.’
[quote]Als je uit liefde handelt, verwacht je geen slecht resultaat.[/quote]
Je moeder kon blijkbaar niet zonder jou. Had jij haar nodig?
Helaas niet. Het is pijnlijk om toe te geven, maar het was een verademing als mijn moeder een inzinking kreeg en terugging naar haar ouders in Gloversville (New York). Uiteindelijk moesten we haar weer ophalen, maar eventjes konden we ons eigen leven leiden en ons richten op onze twee dochters, zonder te hoeven denken aan ons ‘derde kind’, dat nooit zou opgroeien. Zo wil je absoluut niet denken over iemand van wie je houdt.’
In Ergens anders ben je bijna net zo hard in het oordeel over jezelf als in het oordeel over je moeder.
Na mijn moeders dood ontdekte ik dat ze waarschijnlijk leed aan een compulsieve obsessieve stoornis. Het is lastig om deze diagnose te stellen: de meeste mensen met een psychische ziekte denken dat alles goed met ze gaat, maar patiënten met OCD weten zelf bijna altijd dat er iets aan de hand is, en doen alles om dat te verbergen.
Pas toen ik dit ontdekte, besefte ik dat ik mijn moeder wel probeerde te helpen, maar daarmee de situatie erger maakte. Als je uit liefde handelt, verwacht je geen slecht resultaat. Maar wanneer ik een probleem voor haar oploste, vond ze een nieuw dilemma. Ik liet de muren rondom haar leven krimpen. Zelfs als kind voelde ik me gevleid als mijn moeder me weer eens bombardeerde tot ‘man van het huishouden’. Een belachelijke term om serieus te gebruiken tegenover je tienjarige zoon.
Je zou kunnen zeggen dat je moeder haar ziekte was. Maar had ze ook mooie kanten? Aspecten die je nu in je eigen persoonlijkheid terugziet?
Ze was veel dapperder dan ik ooit zal zijn. Ze was een gretige lezer met een wonderbaarlijk innerlijk leven, waar ze tevens haar demonen aan te danken had. Ik heb nog nooit iemand zo in de ban van een boek gezien. Die wonderlijke fantasie en de mogelijkheid om je totaal te verliezen in een boek: dat heb ik overgenomen in de manier waarop ik aan mijn eigen verhalen werk.
Naarmate haar ziekte verergerde, werd het moeilijker om aan de positieve kanten vast te blijven houden. Als ik met mijn neven en nichten praat, merk ik dat ze een veel positiever beeld van haar hebben: ze vonden haar geweldig.
Hoe reageerde je familie op het boek?
Mijn tante Phyllis heeft mijn moeder van jongs af aan meegemaakt en wist hoe ze kon zijn. Voor één van mijn neven viel er opeens een hoop op zijn plaats. Maar een nichtje van mij was minder blij met het verhaal. Allereerst vond ze dat je in het openbaar niet over familiezaken hoort te praten. Ten tweede voelt het voor haar alsof ik haar liefste tante van haar af heb genomen.
Mijn neven en nichten kenden mijn moeder als het vrolijkste familielid. Tegenover mij kon ze zichzelf verliezen, maar bij anderen liet ze nooit iets merken. Mijn familieleden wisten dat ze ziek was, maar ze hebben de ergste jaren niet van dichtbij meegemaakt. Die tijd was zo wreed en zwaar, dat mijn beste herinneringen aan haar me zijn ontnomen.
Toch koos je ervoor het boek te laten uitbrengen.
Mijn dochters hebben me overgehaald het boek dat ik sowieso wilde schrijven daadwerkelijk uit te geven. Volgens mijn dochter Kate zou het ervoor zorgen dat mensen zich minder eenzaam zouden voelen. Gelukkig heeft ze gelijk gehad: veel mensen vertellen mij dat het aanvoelt alsof ik over een persoonlijk familielid of geliefde heb geschreven. Daardoor voelt het boek aan als een publiek document waar mensen echt iets aan hebben. En dat is iets waarmee ik goed kan leven.’
Boekgegevens
Richard Russo, Ergens Anders, Uitgeverij Signatuur, ISBN 978 90 567 2468 9 (€ 19,95)
Foto: Joel Page
