Ineens heeft hij trillende snorharen, snijtanden en een staart. In De rat van Amsterdam laat schrijver en Ruslandkenner Pieter Waterdrinker de in Letland geboren hoofdpersoon Ruben Katz soms letterlijk in een rat veranderen. Tel daarbij op dat de hoofdpersoon zijn verhaal doet vanuit de gevangenis en je bent ervan overtuigd dat het een slecht mens moet zijn. Maar klopt dat wel?
Door Hugo Jager
‘Het is heel vreemd,’ zegt Pieter Waterdrinker. ‘Sommige critici hebben Ruben Katz neergezet als een rat pur sang. Als een eendimensionaal slecht mens. Terwijl hij dat nu juist niet is. Na zijn emigratie als jongetje van elf jaar met zijn vader en moeder uit Riga naar Amsterdam is hij – net als ieder kind – vol goede hoop. Ook zijn vader hoopt het in het kapitalistische Westen te gaan maken.’ De schrijver verklaart dat het al snel een illusie blijkt. ‘Hij doorziet dat de leugens van het communisme, waarvan hij als pioniertje in de Sovjet-Unie nog net een staart heeft meegekregen, in wezen niet verschillen van die van het kapitalisme. Om te overleven wordt hij een opportunist. Hij ontmoet een elitaire vrouw die hem verleidt. Op toverachtige wijze laat ze hem tijdelijke metamorfoses ondergaan tot rat. Als rat komt hij terecht in het gouden rioolstelsel onder Amsterdam. Dat staat natuurlijk model voor de wereld van de elite, van hen met macht en geld.’
Morele val
Waterdrinker is zich ervan bewust dat hij met de metamorfose van mens tot dier in een literaire traditie staat. Daarbij kun je denken aan De Gedaanteverwisseling van Franz Kafka, waarin hoofdpersoon Gregor Samsa wakker wordt en ontdekt dat hij een kever geworden is. ‘Zeker, het komt vaker voor. Niet alleen bij Kafka, maar ook bij de geniale Rus Michail Boelgakov, zoals in zijn roman De meester en Margarita. Als schrijver ben ik me altijd bewust van een zekere traditie.’ De auteur waakte ervoor om Ruben niet volledig tot dier te maken. ‘Hij gaat als het ware op in zijn omgeving, terwijl hij zich altijd bewust blijft van zijn handelen, van zijn morele val. Een echte rat wordt hij dan ook niet. Hij blijft menselijk. Dat zie je in zijn verlangen naar liefde voor zijn oude schoolvriendin Phaedra en in zijn liefde voor zijn ouders.’ Het lijkt wel alsof de liefde Ruben blind maakt. Phaedra is een drijfveer voor hem en ondanks teleurstellingen stelt hij zijn verwachtingen niet bij. ‘De liefde is per definitie irrationeel. Verwachtingen bijstellen is rationeel. Al mijn romans zijn uiteindelijk romans over liefde.’
Phaedra blijft een obsessie voor Ruben. Hij gaat werken voor de Nationale Armenloterij van haar vader, die opgericht lijkt om goede doelen te steunen, maar in werkelijkheid geleid wordt door zakkenvullers die teren op het geld van armen. Dat moet toch wel een parodie zijn op de Nationale Postcode Loterij? ‘Mijn boek is een spiegel. Als mensen zich daarin herkennen zegt dat meer over henzelf dan over mijn boek. Ik wilde met deze roman vooral een onderhoudend boek schrijven dat zich afspeelt in deze tijd. We leven in een overgangstijd, daarvan ben ik overtuigd. Kijk wat er in de wereld gebeurt. Economisch, geopolitiek. Met de opkomst van China en de veranderde rol van de Verenigde Staten. Ook mentaal staan we volgens mij op een keerpunt. Op het vlak van de ethiek en de moraal. Daar zocht ik een symbool voor. De oprichters van de Nationale Armenloterij in mijn boek pretenderen het beste voor de wereld en toch denken zij en de kliek eromheen vooral aan zichzelf. Hun hoge beloningen praten ze goed door een beroep te doen op “de markt”. Ze worden multimiljonair met liefdadigheid. Mensen pikken dit hypocriete gedrag niet langer. Dat voel ik.’
Ark van Noach
Na de loterij zet Ruben zich in voor het Siberisch Front. De organisatie wil Europeanen de kans bieden om zich in Rusland te vestigen. In Rusland zien zij een ideale bondgenoot tegen China. Aan boord van een schip varen ze door Rusland. Dat verbindt Waterdrinker met een actueel gegeven: er breekt een virus uit. ‘De boot op de Wolga is een soort Ark van Noach, vol Europeanen die het in eigen land niet hebben gered. De zogeheten “verliezers”, die in Rusland het beloofde land zien. Toen ik de laatste bladzijden schreef begon de coronapandemie. De quarantaine in het boek lag al vast. Dat virus kwam literair gezien als een cadeautje.’ Het is geen verrassing dat bij Waterdrinker, die als freelance correspondent werkzaam is, actuele onderwerpen opduiken. ‘Het thema op dit moment is het groeiende verschil tussen arm en rijk, daar denk ik veel over na. Het neoliberalisme heeft wereldwijd samenlevingen van winnaars en verliezers opgeleverd. In mijn boek neem ik de lezer als in een achtbaan mee langs de huidige wereld. En die is vaak voos.’
Boekgegevens
Pieter Waterdrinker, De rat van Amsterdam, Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, 591 pagina’s (€ 26,99)
Dit interview verscheen eerder in de Boekenkrant, editie september 2020.
Fotografie: Julia Lisnyak
