Het is 1941 en de Joods-Duitse Hanni Kohn staat voor een onmogelijke beslissing: de enige manier om haar twaalfjarige dochter Lea te redden, is door haar weg te sturen. Ze roept de hulp in van Ettie, de intelligente dochter van de rabbijn, en samen scheppen ze een magisch Joods wezen: een golem. Hanni geeft haar de naam Ava en draagt haar op om Lea te beschermen en lief te hebben als haar eigen kind.
Door Mirjam Mulder
De wereld die we kenden van de Amerikaanse schrijfster Alice Hoffman vertelt een zorgvuldig in elkaar geweven verhaal over vele personages, van een huishoudster tot een professor en een moeder-overste, die moeten zien te overleven in een wereld die onherkenbaar is veranderd. We volgen voornamelijk drie jonge vrouwen: Lea, die met Ava in Frankrijk onderduikt; Ettie, die de dood van haar zusje wil wreken en zich aansluit bij het verzet; en Marianne, een Frans meisje dat haar leven voor Lea op het spel zet.
Hoffmans oeuvre is in Amerika enorm geliefd om het magisch-realistische karakter van haar boeken, zoals in haar bekendste roman Magische praktijken. Ze was dan ook verrast toen een vrouw haar na afloop van een lezing in een bibliotheek aanklampte en haar vroeg of ze haar levensverhaal wilde optekenen. De vrouw was een ‘verborgen kind’ geweest; haar ouders hadden haar tijdens de Tweede Wereldoorlog naar een klooster in Frankrijk gestuurd, om aan de nazi’s te ontsnappen.
In eerste instantie wees je het verzoek van de vrouw af. Waarom ben je toch van gedachten veranderd?
‘Haar verhaal bleef me bij. Door de jaren heen ben ik steeds meer geïnteresseerd geraakt in wat het betekent om een overlevende te zijn. Ik heb altijd over personages geschreven die een bepaald trauma overleven, en zelf heb ik kanker overleefd. Ik moest in het bijzonder aan het verhaal van deze vrouw denken in de herfst van 2018. Dat was een donkere periode in de VS en ook voor mij persoonlijk, en toen besloot ik dat ik met mensen wilde spreken die de Tweede Wereldoorlog hadden meegemaakt, om hun verhalen te horen. Ik wilde weten hoe zij een van de donkerste perioden van onze geschiedenis hebben weten te doorstaan.’
Er zijn veel romans geschreven over de Tweede Wereldoorlog, maar ik heb er nog niet eerder een gezien die magisch realisme gebruikt. Wat trekt jou zo aan aan deze manier van vertellen?
‘Voor mij was dit de enige manier waarop ik kón schrijven over een historisch tijdperk dat zo onlogisch en irrationeel was. Ik ben opgegroeid met het lezen van sprookjes en ik heb altijd gevoeld dat die psychologisch gezien “echter” waren dan welk ander literair genre dan ook. En door magie te gebruiken lukte het mij denk ik om een grotere emotionele diepte te bereiken dan ik anders zou hebben gekund.’
In dit boek creëer je een heel gedetailleerde wereld. Wat voor onderzoek heb je daarvoor gedaan?
‘Ik heb heel veel gelezen, voornamelijk persoonlijke dagboeken van mensen die in die tijd hebben geleefd. Maar het meest betekenisvol waren voor mij de ontmoetingen met een aantal overlevenden van de Holocaust, zowel in de VS als in Frankrijk. Dat was de grootste eer van mijn leven. Ook al vertelt het boek niet één van hun verhalen in het bijzonder, ik denk dat het wel de emotionele inhoud van wat zij mij hebben verteld weergeeft. Zij waren allemaal kinderen ten tijde van de oorlog, geen van hen heeft hun ouders ooit teruggezien. Daarin herkende ik een terugkerend thema uit sprookjes, waarin kinderen in het bos verdwalen en zelf moeten zien te overleven.’
De rode draad van het boek is wellicht de kracht van moederliefde. Ava is daar zelfs de letterlijke belichaming van. Waarom vond je dit thema zo belangrijk voor dit verhaal?
‘Ik denk dat er niets ergers is dan het verliezen van een kind en dat vormt echt het hart van het boek. Maar het verliezen van je ouders is ook verschrikkelijk en iets waar je nooit overheen komt. De wereld die we kendengeeft ook weer dat de mensen die van je houden niet altijd familieleden hoeven te zijn – er zijn andere mensen die voorbijkomen in je leven die een soort moederfiguren zijn. Voor Lea is Ava zeker een van die figuren. Het boek draait eigenlijk ook vooral om Ava, die gaandeweg leert wat het betekent om mens te zijn en iemand lief te hebben als een moeder.’
Zoals de titel suggereert, is verandering een ander belangrijk thema in deze roman. Wat betekent de titel voor jou?
‘Na zoiets tragisch als de Tweede Wereldoorlog kan de wereld nooit meer hetzelfde zijn. Ik heb de indruk dat dat nu opnieuw aan het gebeuren is, op een heel andere manier, met deze pandemie die ons allemaal in zijn greep houdt. De wereld die we kenden vóór 2020 zal straks verdwenen zijn. Hetzelfde geldt voor de Holocaust: voor mensen die het hebben meegemaakt, was hun leven voorgoed veranderd. Ik denk dat een van de redenen dat ik besloot om eindelijk dit verhaal te vertellen te maken had met nagedachtenis. Het is heel belangrijk om deze allesbepalende momenten in de geschiedenis nooit te vergeten.’
Boekgegevens
Alice Hoffman, De wereld die we kenden, vertaling: Saskia Peterzon-Kotte, Uitgeverij Orlando, 336 pagina’s (€ 23,50)
Dit interview verscheen eerder in de Boekenkrant, editie mei 2020.
