Religie is door de eeuwen heen een goddelijke inspiratiebron geweest. Geloof en kunst gaan hand in hand en laten zien hoe God en mens verbonden zijn.
Gebedshuizen zijn een onderdeel van bijna alle religieuze tradities, maar het christendom heeft ook ruimte voor contemplatie nodig. Dit kernelement van deze religie leidde tot een levendige kloostertraditie. Bij een klooster hoort ook altijd een kerk, maar het onderliggende principe van het klooster is anders. Kloosters zijn meer dan gebedshuizen. Ze omvatten alle aspecten van het leven, waardoor monniken de ruimte krijgen afgezonderd van de wereld te leven. Christelijke ruimtes van gebed en contemplatie werden vaak versierd met verscheidene kunstvormen. In de vroegste eeuwen waren die vaak onderdeel van de gebouwen zelf. Geschilderde fresco’s, stenen en glazen mozaïeken, stenen en houten snijwerk en zelfs glas-in-lood versierden vele muren, vloeren en plafonds. Later ontstonden er meer draagbare vormen van religieuze kunst, waaronder schilderijen en losstaande beeldhouwwerken. Van devotionele objecten – de miskelk en de pyxis, waarin de wijn en het brood van de eucharistie bewaard werden; het wierookvat, rozenkransen; reliekschrijnen, waarin de overblijfselen van heiligen werden bewaard – werden kunstwerken gemaakt, vaak door de voornaamste kunstenaars en handwerkers van die tijd.
Een van de belangrijkste fysieke uitingen van het christendom is de codex, of het boek. De eerste christelijke teksten werden waarschijnlijk geschreven op papyrus, het medium van de oudheid. Toen de aanvoer van papyrus afnam tijdens de ondergang van het Romeinse Rijk, gingen christenen over op het schrijven op bewerkte dierenhuiden, perkament genaamd.
Om de ‘pagina’s’ goed te bewaren, werden ze later in boeken gebonden. Christelijke gebruiken gingen zich hierdoor meer richten op de boeken van de Bijbel. Elk boek heeft zijn eigen zeggingskracht en interpretatie, maar de vier evangeliën van het Nieuwe Testament spannen de kroon. Daarin zijn immers de gebeurtenissen van Jezus’ leven en sterven opgetekend. Boeken werden niet gezien als een randverschijnsel, maar waren net zo belangrijk als kerken, kloosters en liturgische objecten.
Op al deze vormen van christelijke kunst en cultuur heeft het thema van de dood een stempel gedrukt. De dood behoort tot het hart van het christendom. De kruisdood van Jezus en zijn opstanding en wederkomst vormen de kern van het christelijk geloof. Het thema van de dood komt ook tot uiting in de overtuiging dat Christus terug zal keren aan het einde van de wereld, zoals dat beschreven wordt in Matteüs 25 en in het boek Openbaring. Hij zal oordelen over de hele mensheid en beslissen wie met hem zal blijven en wie er verdoemd zal worden. Deze focus op de eeuwige ziel leidde tot sarcofagen, kerkmonumenten, fresco’s, beeldhouwwerken en boeken met thema’s rondom de christelijke dood, en het sterven en de opstanding van Christus.
Samen met de sacramenten van de communie en de doop en de vooraanstaande plaats die de evangeliën innemen, vormde de realiteit van de dood het theologische en iconografische fundament van christelijke kunst en cultuur. Door de nuanceverschillen tussen de rooms-katholieke, oosters-orthodoxe, koptische, protestantse en andere vormen van christendom ontstonden echter variaties van dit onderliggende thema. Deze variaties leidden tot kunstwerken waarin allerlei verschillende aspecten benadrukt werden: van de rol van Maria, het ideaal van eenvoud, persoonlijke toewijding aan God tot zelfs het einde van de wereld. Ze manifesteren zich in zelfs de simpelste en bescheidenste religieuze kunstvormen. Ze wijzen ons erop dat er net zoveel verschillende vormen van christelijke kunst en cultuur zijn als dat er verschillende individuele gelovigen zijn.
Boekgegevens
Heather Thornton McRae, Religieuze kunst en cultuur in 100 beelden, vertaling: Daan Saver, Uitgeverij KokBoekencentrum, 224 pagina’s (€ 16,99)
Dit boekfragment verscheen eerder in de Boekenkrant, editie 4 februari 2019.
