Veel Nederlandse jongens moesten van de een op andere dag naar het oude Nederlands-Indië dat zich aan het oude moederland wilde ontworstelen als een zelfstandig Indonesië – over die cruciale overgang gaat het derde Indische boek van thrillergrootmeester Jacob Vis.
Toen Soekarno en Hatta eind ’45 de republiek Indonesia hadden uitgeroepen ontstak mijn vader in ongekende woede. Toch begon hij niet te tieren zoals de meeste oudkolonialen zouden doen, maar zei in afgemeten zinnen en op snijdende toon die meer indruk maakte dan het gevloek van zijn oud-collega’s hoe het land naar de knoppen zou gaan en binnen de kortste keren zou vervallen in anarchie. ‘De inlanders kunnen het niet,’ zei hij met volle overtuiging. ‘Ze leven in het nu en de dag van morgen kan ze gestolen worden. De schurken, de gewetenlozen en de slimme jongens komen boven drijven en binnen de kortste keren zit de rest weer onder de knoet, zoals ze al eeuwenlang onder de duim gehouden worden door hun eigen regenten. Sukkels! Ze weten niet wat ze weggooien als ze ons eruit knikkeren! Wij hebben daar orde gebracht en een rechtsorde die veel verder gaat dan hun eigen adat, scholen en medische zorg ingevoerd en de betere inlanders op een hoger plan gebracht. Nu gaat dat allemaal verloren. Vierhonderd jaar Westerse beschaving verdwijnt en wat er overblijft is anarchie: ieder voor zich en God, of voor mijn part Allah, voor allen.’
Het had geen zin hem erop te wijzen dat wij in die vierhonderd jaar vooral onze eigen belangen hadden nagejaagd. De verheffing van de inlanders, zoals dat in mijn jeugd nog heette, was niet meer dan een middel om het thuisfront tevreden te stellen. Inderdaad, de brute machtsverhoudingen uit het begin van de eeuw waren veranderd. Op de ondernemingen van de Suikerunie op Java waren de lijfstraffen afgeschaft en bij ons was er veel meer zorg voor het welzijn van de koelies dan ooit daarvoor. Als een van de koelies naar het ziekenhuis moest werd hij door mijn moeder in de auto met chauffeur afgeleverd. Ik herinner me hoe een oud-planter uit Deli die dat hoorde in hoongelach was uitgebarsten. ‘Zo’n vent hou je op je onderneming met je eigen obat en als dat niet werkt gooi je hem in de kali als krokodillenvoer,’ smaalde hij. Ik vraag me af hoe hij had gereageerd op het uitroepen van de republiek. Vermoedelijk met een hartverlamming. In Deli, het wingewest aan Sumatra’s Oostkust, stierven de koelies rond de eeuwwisseling op de tabak- en rubberondernemingen als ratten en de blanke bazen heersten met volstrekte willekeur over hun Javaanse en Chinese arbeiders. Later, in de jaren twintig veranderde dat ten goede, vooral op Java, maar het verschil in beloning bleef schrijnend. Mijn vader ging als een rijk man terug naar Nederland. Zijn Javaanse mandoer Sidharta Kelong, een man voor wie hij oprecht respect had, hield genoeg aan zijn twintig arbeidsjaren over om een winkeltje te beginnen waarmee hij zijn pensioen aan kon vullen. Pa had hem van zijn eigen pensioen een naar inlandse begrippen riante bonus meegegeven. Dat geld ging op aan de middelbare school voor de tweeling Karim en Toetie, intelligente kinderen die vastbesloten waren om het beter te doen dan hun vader. Ik had met hen op school gezeten: eerst op de lagere school, later op de HBS in Bandung. Met Karim was ik zelfs dik bevriend, wat buiten de onderneming met gemengde gevoelens werd bekeken. ‘Hoe zit het met Karim en Toetie?’ vroeg ik toen pa uitgeraasd was. ‘Heb je daar dan geen vertrouwen in?’
Boekgegevens
Jacob Vis, Merdeka! Roman over de Indonesische vrijheidsstrijd, Uitgeverij Conserve, 352 pagina’s, ISBN 978 90 542 9428 3 (€ 19,99)
Dit boekfragment verscheen eerder in de Boekenkrant, editie augustus 2016
