De IJslandse literatuur is uniek in de wereld. Ze kent een rijke en lange geschiedenis, die veel verder gaat dan de Oudnoorse saga’s en de Scandi-thrillers van vandaag de dag. In zes blogs schets ik via de literatuur een breed beeld van de cultuur en geschiedenis van het eiland. Dit keer: het thema feminisme.
Door Laura Molenaar
Ons beeld van IJsland wordt gekenmerkt door een grote nieuwsgierigheid, maar ook door een aantal misvattingen. Dat alle IJslanders in elfjes geloven. Dat de IJslandse cultuur vast net zo is als die van Zweden, Noorwegen en Denemarken. Dat er een hoop incest plaatsvindt, die alleen voorkomen kan worden door ‘de app’, die je vertelt of je potentiële partner familie is of niet. (Als je wilt weten hoe het echt zit met die app, luister dan naar deze hilarische (Engelstalige) aflevering van podcast Já OK.)
Ook via de media krijgen we een scheef beeld. Daardoor denken we al snel aan die ene vulkaan met die onuitsprekelijke naam (de Eyjafjallajökull), de economische crisis, en het nationale voetbalteam met de Vikingklap.
Vanuit het idee dat lezen je wereld vergroot, wil ik proberen een ruimer, maar ook genuanceerder, beeld van IJsland te scheppen. Daarbij komt de klassieke literatuur voorbij (zoals de saga’s, de Edda, Nobelprijswinnaar Halldór Laxness en bestseller Arnaldur Indriðason), maar ik wil tegelijkertijd ook een aantal onbekende schrijvers behandelen die naar het Nederlands of Engels vertaald zijn.
Ik heb ervoor gekozen om niet bij het begin van de geschiedenis te beginnen en naar het heden toe te werken, maar een aantal thema’s uit te lichten. Deze thema’s zullen wel verbinding houden met de hierboven genoemde clichés en misvattingen over IJsland, maar ik hoop de gemeenplaatsen te ontwijken.
Een korte noot over de IJslandse letters en naamgeving
Het IJslands kent een aantal extra letters bovenop het Nederlandse alfabet. De ð/Ð wordt uitgesproken als een zachte ‘th’ zoals in het Engelse ‘thing’. De þ/Þ wordt uitgesproken als een harde ‘th’ zoals in het Engelse ‘although’. De æ/Æ wordt uitgesproken als ‘ai’ en de ö/Ö als de ‘eu’ in ‘keuring’. In IJsland krijgen kinderen de naam van hun vader plus -son (-szoon) of -dóttir (-sdochter). De zoon van Jón heet dus ‘Jónsson’ en de dochter van Sigurður heet ‘Sigurðardóttir’.
Feminisme en modernisme
IJsland staat bekend als een land met veel gelijkheid, een Valhalla voor de vrouw. De eerste gekozen vrouwelijke president ter wereld was Vigdís Finnbogadóttir, die van 1980 tot 1996 het land regeerde. IJsland voert al elf jaar op rij de ‘Global gender gap index’ aan van het World Economic Forum. Al in 1903 schreef de Telegraaf over ‘de vrouwenbeweging op IJsland’: ‘Nu weer is IJsland gevolgd in deze richting van vooruitgang (…). Het is wel merkwaardig, dat juist IJsland, waar de parlementaire instellingen eeuwen lang onveranderd gehandhaafd worden, aldus voorgaat in waardeering der vrouw.’
Toch zei minister-president Katrín Jakobsdóttir in een interview dat ze ‘dertig vrouwelijke minister-presidenten op rij’ nodig hebben om echte gendergelijkheid te bewerkstelligen, aangezien 26 van haar 27 voorgangers mannen waren.
Vrouwenstemmen zijn door de hele geschiedenis van de IJslandse literatuur te vinden. Een bekend voorbeeld is de Laxdæla saga, (de saga van de mensen in Laxárdal), waarin een driehoeksverhouding tussen Guðrún Ósvífrsdóttir, Kjartan Ólafsson en Bolli Þorleiksson centraal staat. De saga legt een grote nadruk op het vrouwelijke perspectief en activiteiten die vrouwen traditioneel ondernemen. Bovendien speelden vrouwen in de middeleeuwen, de tijd waarin de saga’s werden opgeschreven, een grote rol bij het doorvertellen van deze epische verhalen. Het opschrijven van de verhalen werd dan weer gezien als een mannenklusje – de kerstening van het eiland in het jaar 1000 heeft daar vast invloed op gehad.
Niet erg chic
Vrouwelijke auteurs komen we daarom pas vanaf de achttiende en negentiende eeuw tegen. Er zijn helaas erg weinig van hun werken vertaald (wel heeft Björk een gedicht van dichteres Vatnsenda-Rósa (Rósa Guðmundsdóttir, 1795-1855) op muziek gezet). Ze schrijven over hun belevingswereld: het baren van een kind, het huishouden, het dronkenschap van hun echtgenoot, liefdesverdriet, enzovoorts. Vaak schrijven ze in de dichtvormen en later in de romantische stijl die toen in IJsland hoogtij vierde.
Het valt op dat veel vrouwen uit deze periode hun achtergestelde periode internaliseren. Ze schrijven bijvoorbeeld bij wijze van disclaimer dat ze niet erg goed kunnen schrijven. Een passage uit een kort verhaal van Jónas Hallgrímsson (de IJslandse dichter des vaderlands, zullen we maar zeggen) tekent die pijnlijke werkelijkheid. Een jonge dichter verzamelt mos met zijn nichtje. Zij is erg goed ingevoerd in de dichtkunst en schrijft zelf ook, maar durft haar gedichten niet te publiceren. ‘Ik wil niet dat het rond gaat dat ik me met zulke dingen bezighoud,’ zegt ze beschaamd, ‘want het wordt nooit als erg chic beschouwd wanneer vrouwen dat doen.’ (Grasaferð, 1847, p. 20)
Onder het oppervlak vandaan
Vanaf ongeveer 1950 vindt er een kentering plaats. Het modernisme maakt zijn entree in de IJslandse literatuur. Schrijfsters als Svava Jakobsdóttir en Jakobína Sigurðardóttir gebruiken respectievelijk een ironische, surrealistische en een realistische stijl om hun ervaringen vorm te geven. Want ook al hadden vrouwen al sinds 1915 stemrecht, de positie van de vrouw was nog zeer achtergesteld. Jakobsdóttir omschreef het treffend als volgt: ‘De ervaring van vrouwen ligt, voor het grootste deel, verborgen onder het oppervlak van onze cultuur. Elke vrouw die gaat schrijven (…) ontdekt al snel een wijde kloof tussen haar ervaringswereld (…) en de dominante, officiële cultuur.’ (Reynsla og raunveruleiki, pp. 226-7)
Oftewel: vrouwen die willen schrijven moeten hun eigen plek veroveren binnen het landschap van de literatuur. En dat doen ze ook, bijvoorbeeld bij het grootschalige protest in 1975: negentig procent van alle IJslandse vrouwen gaat dan de straat op om te protesteren tegen de ongelijke lonen – ze verdienden toen minder dan 60 procent van hun mannelijke collega’s.
De verheffing van de gewone vrouw
Vanaf de jaren ’70 en ’80 verschijnen er ook auteurs die naar het Nederlands vertaald worden, zoals de dichter en schrijfster Steinunn Sigurðardóttir. Zij schrijft heel soepel, bijna nonchalant, maar tegelijkertijd met een bijtende ironie. Ook is ze een exponent van een van twee eigenschappen die bij veel moderne vrouwelijke IJslandse schrijvers te vinden zijn: ze keert de thema’s en motieven van de traditionele literatuur om. In een interview met Trouw zegt ze: ‘IJslandse literatuur verschilt enorm van Scandinavische. Het verschil zit in de geestelijke ingesteldheid die gecreëerd wordt door de fysieke condities op IJsland. We hebben ook een andere literaire traditie. Natuurlijk bestudeert niet iedere schrijver de saga’s, maar toch vormen ze het landschap achter wat we doen.’ (Trouw, 11-09-96)
De andere eigenschap die bij Sigurdardóttir evenzeer als bij andere schrijfsters centraal staat, is de verheffing van de gewone vrouw tot middelpunt, misschien om zo weg te blijven van de stereotypen uit de ‘dominante, officiële cultuur’.
Om het laatste woord weer aan Svava Jakobsdóttir te geven: ‘De straat van de literaire traditie die [de vrouw] bewandelt is platgetreden en geplaveid door de man. Een schrijfster loopt altijd het risico om verleid te worden met elegante symboliek en prachtige metaforen die hun oorsprong vinden in een standpunt dat totaal verschilt van die van haar, en die leiden naar een standpunt dat de schrijfster zichzelf uiteindelijk heeft toegeëigend, maar niet ervaren.’
Boekentips
Een bloemlezing met gedichten van o.a. Steinunn Siguðardóttir is het mooie
Moordliederen: Moderne IJslandse poëzie, vert. Kim Middel en Roald van Elswijk, Wilde aardbeien, 2007.
Van Steinunn Sigurðardóttirs romans zijn o.a. vertaald De goede minnaar (vert. Marcel Otten, World Editions, 2014) en Jojo (vert. Marcel Otten, De Geus, 2017).
Een auteur die in dit artikel niet is opgenomen, maar wel schrijft in dezelfde traditie als Steinunn Sigurðardóttir is Kristín Marja Baldursdóttir. Van haar is bijvoorbeeld het boek Hart van vuur en ijs beschikbaar. (Kristín Marja Baldursdóttir, Hart van vuur en ijs, vert. Marcel Otten, Uitgeverij Q, 2010). Een meer moderne IJslandse auteur die feministische thema’s aansnijdt is Auður Ava Ólafsdóttir, van haar verscheen o.a. Vlinders in november (vert. Kim Middel, De Bezige Bij, 2015).
De Laxdæla saga is niet vertaald in het Nederlands. Wel is er een toegankelijke Engelse editie: The Saga of the People of Laxardal and Bolli Bollason’s tale, vert. Keneva Kunz, Penguin, 2008.
Verder lezen en kijken
Helga Kress, Searching for Herself: Female Experience and Female Tradition in Icelandic Literature, in: D. Neijmann (ed.), A History of Icelandic Literature, University of Nebraska Press, 2006.
Helga Kress, What a woman speaks (over vrouwen in de Oudnoorse saga’s)
https://nordicwomensliterature.net/2011/02/11/what-a-woman-speaks/
Een interview met Jóhanna Katrín Friðriksdóttir over vrouwen in de tijd van de Vikingen:
https://youtu.be/eHuiRMD6Jtk
Jakobína Sigurðardóttir, in The History of Nordic Women‘s Literature https://nordicwomensliterature.net/writers/sigurdardottir-jakobina/
Steinunn Sigurðardóttir, in The History of Nordic Women‘s Literature
https://nordicwomensliterature.net/writers/sigurdardottir-steinunn/
Svava Jakobsdóttir, in https://nordicwomensliterature.net/writers/jakobsdottir-svava/
Rósa Guðmundsdóttir (Vatnsenda-Rósa)
https://nordicwomensliterature.net/writers/gudmundsdottir-rosa-ogsaa-kaldet-vatnsenda-rosa/
Beeldmateriaal van de staking in 1975: https://www.youtube.com/watch?v=Is3ch9m-Lyo
