Interview: Peter Bergsma over Muizen en mensen

‘Je moet nooit meemaken dat je eigen vertalingen opnieuw worden vertaald,’ zegt Peter Bergsma, die zojuist een voortreffelijke hervertaling heeft afgeleverd van John Steinbecks klassieker Of Mice and Men uit 1937. Een klein verhaal over een groot thema.

Door Mirjam Mulder

In het Amerika van de jaren dertig trekken de dagloners George en Lennie door het platteland. Ze zijn vrienden voor het leven en hebben de droom ooit een eigen boerderijtje te kopen. Daarvoor hoeven ze enkel nog wat geld te sparen, maar de zwakzinnige Lennie brengt hen telkens – onbedoeld – in de problemen. Als ze nieuw werk vinden op een ranch gaat het algauw weer mis dankzij Curley, de opvliegende zoon van de baas, en zijn mooie vrouw. Lennie, die graag zachte dingen aait en zijn eigen kracht niet kent, raakt gefascineerd door Curley’s vrouw. Dat mondt uit in een gruwelijk drama. Lennie moet vluchten. George ziet maar één uitweg en geeft zijn vriend het genadeschot.

Vriendschap
Dat einde maakte het boek in Amerika behoorlijk omstreden. Het zou niet geschikt zijn voor kinderen en werd door veel scholen verbannen. Ik vroeg Peter Bergsma, die al het werk van meerdere grote auteurs heeft vertaald, waarom hij denkt dat het toch een klassieker is geworden. ‘Omdat het een ultiem boek over vriendschap is,’ zegt hij direct. ‘En het einde is natuurlijk wel controversieel, maar het is ook het summum van vriendschap. George voorkomt met dat schot in het achterhoofd van Lennie dat hij gelyncht wordt, wat in die tijden gebruikelijk was. Het is eigenlijk net zo’n humane daad als met die oude stinkende hond, die in het boek wordt afgeschoten. Daar zit een duidelijke parallel in.’
Vriendschap is ook de reden dat deze hervertaling tot stand is gekomen. Bergsma heeft er zelf voor gelobbyd. In eerste instantie was het niet Of Mice and Men dat hij graag wilde vertalen, maar Steinbecks omvangrijke roman East of Eeden, een van zijn favoriete boeken uit de Amerikaanse literatuur. ‘Die liefde deelde ik met mijn oudste en beste vriend, Thé Lau van The Scene, die een paar jaar geleden overleden is. Hij was ook een enorme fan en zei: “Jij moet een nieuwe vertaling maken van dat boek.” Dus ik was het ook een beetje aan zijn nagedachtenis verschuldigd om deze belofte in te lossen.’
Uiteindelijk kwam Bergsma uit bij Uitgeverij Van Oorschot. In 2018 is het vijftig jaar geleden dat  Steinbeck overleed, dus dat was voor hen een mooi aanknopingspunt. ‘Maar dan willen jullie dit boek zeker ook in 2018 uitbrengen,’ dacht Bergsma toen. Dat leek hem een te grote opgave, hij nam er liever de tijd voor. Gelukkig kwam uitgever Mark Pieters met het idee om eerst Of Mice and Men te doen, want dat was een ‘overzichtelijk’ klein boekje. Muizen en mensen werd daarmee een vingeroefening voor het grote werk, dat volgend jaar uitkomt. Alleen bleek dit overzichtelijke kleine boekje zo zijn eigen uitdagingen met zich mee te brengen.

Vertaalkunst
Er wordt wel eens gezegd dat vertalingen van Engelse literatuur niet meer nodig zijn. We kunnen toch allemaal Engels lezen? Bergsma ziet het belang daar wel van in, want vertalingen kunnen nuances overbrengen die je misschien zou missen in het origineel. ‘Vooral met dit soort boeken, want het is geen makkelijk Engels,’ meent hij. En daarbij zijn nieuwe vertalingen geboden, want die verouderen nou eenmaal sneller dan het origineel. De vorige vertaling van Of Mice and Men, van Clara Eggink, stamt uit 1941 en leest ondertussen heel gedateerd. Bergsma: ‘Die heb ik eigenlijk niet onder ogen gehad. Je moet je daar ook niet door laten beïnvloeden.’
Het grootste probleem waren de dialogen. Niet alleen omdat het boek daarop drijft, maar vooral omdat de personages in een typisch plat Amerikaans dialect spreken. In tegenstelling tot Eggink wilde Bergsma dat wel terug laten komen. Hoe doe je dat? ‘In Nederland hebben we niet zoals in Amerika de [literaire] traditie om personages plat te laten praten. Dus wordt het al heel gauw overdreven.’ Zijn oplossing: gebruik geen specifiek dialect, maar ‘een soort non-descript plat Nederlands’.
Het vinden van dat taaltje ging niet vanzelf. ‘Sommige dingen zijn natuurlijk makkelijk, zoals “groter als” of “me eige”,’ maar over andere woordkeuzes twijfelde hij. ‘Op een gegeven moment had ik overal waar het “kennen” moest zijn “kunnen” gedaan en andersom. Maar voordat ik het inleverde vond ik het te ver gaan en heb ik het weer terug veranderd. En toen zei Mark Pieters tegen mij: “Waarom doe je niet “kennen” waar het “kunnen” is, en andersom.” Ik had gewoon dat zetje nodig.’
Vertalen is twisten over elke vierkante millimeter, blijkt wel uit de titelkeuze. Bergsma had in eerste instantie Van muizen en mensen gekozen, zoals de vorige vertaler, maar Pieters wees hem erop dat dat ‘van’ eigenlijk een ouderwetse formulering is. Bergsma: ‘Je brengt bij iedere hervertaling toch een modernere versie van een bestaand boek uit, en dat mag best in de titel al zichtbaar zijn.’

Boekgegevens

John Steinbeck, Muizen en mensen, vertaling: Peter Bergsma, Uitgeverij Van Oorschot, 144 pagina’s (€ 19,99)

Deze recensie verscheen eerder in de Boekenkrant, editie 3 september 2018.