Het eiland dat de Hollanders ontdekken, lijkt een oase waarin de Verlichtingsidealen van de achttiende eeuw onbetwist zijn gebleven. Er zijn sterke overeenkomsten met hun eigen land, maar feitelijk is het eiland een dictatuur van ratio.
Wie ook maar veinst te denken aan het verleden, wordt subiet gecorrigeerd. Zaken als religie, emotie en verbeelding zijn uit den boze. Bijna krampachtig handelen de inwoners van het eiland in hun ideaal van rede en verstand. Het is zelfs zo erg, dat de hele wereld buiten het eigen land weggedacht is.
De komst van de gestrande Hollanders slaat in als een bom – ook al reageren de lokale bewoners daar aanvankelijk totaal niet naar. De Hollanders zijn het onomstotelijke bewijs voor hun ongelijk, een tijdbom onder hun systeem, maar de inwoners reageren in eerste instantie laconiek. De autoriteiten blijven onveranderd in hun retoriek. Onderhuids neemt de onrust echter hand over hand toe, tot een massale opstand niet meer te vermijden is.
In vergelijking met zijn andere romans, lijkt ‘Westerlingen’ voor Arjaan van Nimwegen een atypisch boek. Zijn voorgaande romans waren niet alleen een stuk dunner, maar vaak ook lyrisch en ironisch van karakter. Zo was zijn debuut ‘Van Tol kijkt om’ een ontroerend portret van een oude man en zijn mongoloïde kleinzoon. ‘Westerlingen’ is juist een episch boek, met grote spanningsbogen en een uitgebreide opbouw en uiteenzetting van het verhaal. Een lange introductie van een oeverloze lijst personages is niet nodig, het verhaal kent relatief weinig personages en leunt immers niet op ingewikkelde verhandelingen tussen personages, maar op de surrealistische samenleving die Van Nimwegen uitgebreid analyseert.
De roman, die effectief het midden houdt tussen een volwassen, doorwrocht literair werk en een jongensboek vol avonturen, is een kathedraal: groots, imponerend door de omvang en de kracht van het verhaal. Het boek neemt de ruimte voor de opbouw van het verhaal. De verbeeldingskracht is sterk, op elke pagina. Daar staat tegenover dat het verteltempo wel wat laag ligt, vooral in het begin. Dat is natuurlijk inherent aan het soort boek dat ‘Westerlingen’ is.
Door het onderwerp wekt het boek de indruk van engagement, maar of dit echt een kritisch of geëngageerd boek is, betwijfel ik. Daarvoor is de verzonnen maatschappij die Van Nimwegen creëert, te hypothetisch en is het te ver van menselijke emoties en waarden verwijderd. Het feit dat ‘Westerlingen’ een historische roman is, komt subtiel tot uitdrukking. Dit vergroot de afstand tot het verhaal. De levendige schets van een land met beperkte vrijheid en de langzaam uitbarstende vulkaan van onvrede maken duidelijk wat er gebeurt als een samenleving te ver van menselijke ‘normen en waarden’ afdrijft. Arjaan van Nimwegen bewijst dat ook episch, historisch en maatschappelijk schrijven hem uitstekend afgaat.
Arjaan van Nimwegen, Westerlingen, Uitgeverij Wereldbibliotheek, ISBN 978 90 284 2436 4 (€ 29,90)
