De redactie van Onze Taal zet iedere maand een bijzonder taalboek in de schijnwerpers. Deze keer Baardman & boterkontje van Toine Andernach.
Door Raymond Noë
Waarom een roodborstje heet zoals hij heet, is iedereen wel duidelijk. En de naam drietenige strandloper is ook niet zo moeilijk te verklaren, of de naam van de rietzanger. Maar de pimpelmees? Pimpelt die te veel, of is hij pimpelpaars? En de fuut, de kievit en de ooievaar — waarom heten die zoals ze heten? In Baardman & boterkontje (wat allebei vogelnamen zijn) komen ze allemaal aan bod, samen met nog zo’n vijftig andere. Vogelkenner Toine Andernach legt in dit boek op onderhoudende toon uit hoe de namen zijn te verklaren. Daarbij valt op dat veel vogelnamen zijn afgeleid van een bepaalde eigenschap van de vogel in kwestie (onze voorouders maakten zich er makkelijk vanaf, blijkbaar). Zo had het boterkontje een gelig staartje, en lijkt de baardman door zijn tekening zwarte bakkebaarden te hebben. En de kemphaan viel dan weer op door de gevechten, die de mannetjes van deze soort met elkaar voeren. De korte naamsverklaringen, waarin vaak ook nog allerlei volksnamen worden genoemd, zijn mooi geïllustreerd met foto’s en tekeningen, en vertellen ook iets over gedrag en eigenaardigheden van de vogels zelf. Dat de poep van de aalscholver lastig te verwijderen is, bijvoorbeeld, en dat ijsvogels heel slecht tegen kou kunnen (de naam van dit mooie vogeltje met zijn blauwe kop en rug heeft dan ook niets te maken met ijs, maar met (blauw-glanzend) ijzer).
En voor wie nieuwsgierig is naar de voorbeelden uit het begin van dit stukje: de pimpelmees heet zo omdat hij pimpelgeluiden maakt — pimpelen betekende ooit ‘als een belletje klingelen’. Fuut is (misschien) een verbasterde afkorting van aarsvoet (zijn poten zitten nogal ver naar achter, vandaar) en de kievit zegt iets wat op ‘kie-vit’ lijkt. De naam van de ooievaar, tenslotte, komt van odevare, een woord dat ‘geluksbrenger’ betekent. Van een bewoond ooievaarsnest in je tuin werd gezegd dat het geluk bracht — al dan niet in de vorm van nakomelingen.
Boekgegevens
Toine Andernach, Baardman & boterkontje. De vogel en zijn naam, Uitgeverij Noordhoek, 128 pagina’s (€ 17,50)
Dit artikel verscheen eerder in de Boekenkrant, editie maart 2021.
Benieuw geworden? Bestel dit boek bij uw lokale Boekenkrant-boekhandel. Kijk hier voor een overzicht.
