In Klara en de zon gebeurt het onverwachte. Je raakt betrokken bij het lot van een robot. Alsof het een personage van vlees en bloed is. Minutieus beschrijft Kazuo Ishiguro haar denkwereld, waardoor een vergelijking met een apparaat eigenlijk geen recht meer doet aan haar gevoelens.
Door Hugo Jager
‘Het voelt alsof het iemand anders in een ander universum overkwam,’ zegt Kazuo Ishiguro over het winnen van de Nobelprijs voor literatuur in 2017. ‘Ik schaam me nogal dat ik het moest zijn, terwijl er zoveel grote schrijvers zijn die nooit wonnen.’ Het neemt niet weg dat de schrijver blij was, al blijft hij bescheiden. ‘Natuurlijk was ik vereerd. Maar ik lijk er niet intelligenter of fantasierijker door te worden, eerder het omgekeerde. Ik moet mezelf beschermen tegen overmoed. Hopelijk blijf ik beseffen dat ik de Nobelprijs heb gekregen voor een handvol boeken, en niet meer dan dat.’
De auteur was op het moment dat hij hoorde dat hij de prestigieuze prijs in de wacht had gesleept ongeveer op een derde van Klara en de zon. Pas zes maanden later kon hij verder met schrijven. ‘Omdat ik al zo’n eind op weg was, had de prijs geen effect op deze roman.’ De schrijver benadrukt dat dat ook gold voor de corona-epidemie. ‘In december 2019 was ik net klaar met het boek en moest er nog wel wat werk worden gedaan, maar dat veranderde de kern van het verhaal niet.’ De roman is geschreven vanuit het perspectief van Klara, een robot of eigenlijk kunstmatige vriendin. Ze is te koop in een winkel en strijdt in de etalage om aandacht van de kinderen die langslopen. Dat is nog niet zo makkelijk. Als er eindelijk een klant interesse heeft, voel je enige opluchting. ‘Inspiratie voor dit verhaal haalde ik uit het genre waarin ik altijd geïnteresseerd ben geweest: de jeugdliteratuur. Daarin is altijd sprake van een eenvoudig verhaal en een vreemde logica, die evengoed heel natuurlijk lijkt.’ Volgens Ishiguro zie je dat goed terug in het hoofdpersonage. ‘Klara denkt na over de dingen die ze om zich heen ziet en komt zo tot vreemde conclusies. Ze blijft erg kinderlijk in haar overtuigingen. En toch wordt ze over sommige dingen steeds verfijnder. Zo is ze verwant aan teddyberen uit kinderboeken, maar ook aan robots in sciencefiction.’
Vooruitgang
Sciencefiction is ook een belangrijk uitgangspunt in zijn eerdere roman Laat me nooit alleen, waarin klonen verplicht worden organen af te staan om mensen het eeuwige leven te bezorgen. Om overtuigend over Klara te kunnen schrijven moest Ishiguro zich verdiepen in robottechnologie. ‘Door mijn eerdere boek werd ik uitgenodigd voor een aantal bijeenkomsten waar de wetenschappers spraken over de sociale implicaties van verschillende baanbrekende wetenschappelijke ontdekkingen. Verder sprak ik af met grote denkers op het gebied van kunstmatige intelligentie in een plaatselijk café. Soms was dat gênant, want de mensen die ons hoorden praten moeten gedacht hebben dat we volslagen idioten waren.’ Door alle kennis weet Ishiguro dat er op dit moment een grens is aan wat robots kunnen. ‘Een kop thee zetten in je eigen keuken gaat nog wel. Maar als je een robot vraagt dit in andere keuken te doen, dan weet hij niet hoe het moet. Hij raakt in de war omdat de koelkast en waterkoker op een andere plek staan.’ Dat neemt volgens de schrijver niet weg dat er ook voordelen zijn. ‘Er is geen twijfel dat kunstmatige intelligentie ons op veel gebieden vooruit zal helpen, niet in de laatste plaats in de geneeskunde en de gezondheidszorg.’
De hoop in het licht
Klara komt terecht bij het meisje Josie, die lijdt aan een dodelijke onbekende ziekte. Omdat Klara gevoed wordt door zonne-energie, denkt zij dat het de zon is die Josie beter kan maken. Ze doet er vervolgens alles aan om de zon daartoe te bewegen. Ishiguro benadrukt dat haar smeekbedes een religieuze inslag hebben. ‘Ze gelooft dat de zon een almachtige, welwillende, beschermende figuur is die over haar waakt. Soms wordt het donker, maar ze verliest nooit de hoop in het licht. Daarin weerspiegelt ze de mens in zijn relatie met God.’ Bij het schrijven hield Ishiguro Amerikaanse schilderijen voor ogen waarin zonlicht een cruciale rol speelt. ‘Ik bedoel dan vooral de werken van Edward Hopper, waarbij ik denk aan het zonlicht dat tussen hoge gebouwen doorkomt of nachtelijke diners met een speciaal soort kunstlicht.’ Dat is gelijk ook één van de redenen waarom het boek zich in de Verenigde Staten afspeelt. ‘Er komt bij dat Amerika een jonge samenleving is. Tradities spelen er een minder grote rol. Ik wilde graag een samenleving in beweging laten zien, waarin waarden makkelijker te veranderen zijn.’ Een voorbeeld van zo’n waarde in Klara en de zon is dat sommige kinderen, waaronder Josie, ‘opgetild’ worden, waardoor ze slimmer zijn dan andere kinderen. Ishiguro legt dat systeem, dat leidt tot een enorme ongelijkheid, bewust niet uit. ‘Ik kijk uit naar de volgende generatie schrijvers, die een helderder beeld heeft van de wereld die aan het ontstaan is. Klara en de zon is slechts het product van een oudere schrijver die erg zijn best doet om naar de wereld van na de Koude Oorlog te kijken. Alles wat ik zie, is een dichte mist waarin ik vage figuren onderscheid, die ik probeer vast te leggen in taal.’
Kazuo Ishiguro, Klara en de Zon, vertaling: Peter Bergsma, Uitgeverij Atlas Contact, 349 pagina’s (€ 22,99)
Dit interview verscheen eerder in de Boekenkrant, editie april 2021.
Interesse? Bestel dit boek bij uw lokale Boekenkrant-boekhandel. Kijk hier voor een overzicht.
