‘Mensen denken dat hun identiteit een vaste baken is, waar ze op kunnen vertrouwen. En dat ze hun identiteit zelf maken. Dat is niet zo. Je ouders en je afkomst sturen je, en daarnaast bepaalt je omgeving in sterke mate je identiteit. Zelfkennis is dan ook een illusie: de kennis
die je denkt te hebben over je eigen karakter, is vaak ook van anderen in je omgeving afkomstig.’
Blindheid als metafoor
Bernlef, de schrijver, is rustig, timide, vriendelijk nadenkend en neemt de tijd. Onder andere naam geboren (Hendrik Jan Marsman), koos hij zijn schrijverspseudoniem naar de eerste Nederlandse dichter/bard. Niet die van ‘hebban olla vogala’, die is onbekend gebleven. De bard Bernlef leefde in de achtste eeuw en liet geen letter op papier na. ‘Zijn’ beeld staat wel boven de westelijke doorgang van de Martinitoren in Groningen. Hij zou blind zijn geweest. Een misverstand.
‘Zijn blindheid was een metafoor. De bard Bernlef hield zijn blik naar binnen gericht, was daarmee zogenaamd blind voor de buitenwereld. Ik ontmoette hem vlak na mijn schooltijd. Ik deed een cursus letterkunde terwijl ik in de boekwinkel werkte. Daar zag ik hem staan. Dat was in de tijd dat ik begon met schrijven.’
Geleende levens
In Geleende levens worstelen de hoofdpersonen met hun identiteit. Elk doet dat in een van de drie novellen, die samen het boek vormen. In het eerste verhaal, bijvoorbeeld, is de acteur (Jos) zo vereenzelvigd met de rol die hij op tv heeft geacteerd (Nathan) dat hij hem in zekere zin is geworden. Zijn ex-vriendin was meer verliefd op Nathan dan op Jos. Die rol is verreweg het belangrijkste wapenfeit van zijn carrière. Maar wie is hij zelf?
‘De buitenwereld heeft de identiteit van Jos weggedrukt,’ vertelt Bernlef. ‘Hij kent zichzelf niet meer, de buitenwereld heeft hem nooit gekend. Hij raakt in een identiteitscrisis en is de controle over zijn leven kwijt. Daaraan zie je het effect van een andere illusie in het leven: mensen denken zichzelf en elkaar te kennen. Ook dit geeft mensen een prettig gevoel van controle, macht zelfs, maar een mens is een raadsel. Mensen zijn kuddedieren en volstrekt van elkaar afhankelijk, ze moeten het wel met elkaar zien te redden. Juist daarom vind ik het extra interessant om te kijken naar mensen die juist buiten het leven staan. In veel van mijn boeken raakt iemands leven ontwricht voor aanvang van, of tijdens het verhaal. In Sneeuw is de vrouw van Jan Razelius omgekomen bij een auto-ongeluk, waar hij zich niet meer overheen kan zetten. In Eclips krijgt Kees Zomer een attaque en kan vervolgens geen verband meer leggen woorden en de betekenis ervan. En in Hersenschimmen raakt het leven van Maarten Klein ontwricht door dementie.’
Mensvijandige vergezichten
De omgeving waarin Bernlefs verhalen spelen, zijn vaak niet veel vrolijker dan de levens van de hoofdpersonen. De schrijver kiest voor uitgestrekte, mensvijandige vergezichten. Veelal in Zweedse bossen, soms ook in Canadese wouden, of andere plekken waar de mens nog nauwelijks voet aan de grond heeft. Sneeuw, mist, regen, kou en/of wind – ook het weer is niet aangenaam. Het versterkt de moeilijke crises van Bernlefs karakters. Waarom kiest hij zo graag voor mensen die niet meer normaal kunnen functioneren?
‘De werking van de hersenen, en de gevolgen voor menselijk gedrag, fascineert me, maar ik laat het onderzoek zelf graag aan mensen als Oliver Sacks over. Door verhalen en boeken te schrijven, bekijk ik wat er gebeurt als de hersenen niet meer normaal functioneren. Het functioneren van de hersenen leer je dán pas goed kennen. Veel zekerheden blijken ineens schijnzekerheden te zijn.’
Rationaliteit
Bernlef probeert niet uit te leggen. Hij schrijft gewoon, en veel. ‘Schrijvers die weinig op papier zetten, die begrijp ik niet,’ vertelt hij.
Maar begrijpen hoeft niet. Bernlefs boeken zijn, zo zegt hij zelf, niet rationeel van karakter. Zo min als zijn karakters rationeel hoeven te zijn.
‘Ik probeer het niet rationeel te bevatten. En de wens van mensen, om alles rationeel te bevatten, om alles uit te kunnen leggen, schiet tekort. We zijn blind.’
Bernlef, Geleende levens, Uitgeverij Querido, ISBN 978 90 214 3780 4 (€ 18,90)
