Nog voordat De jongen in de gestreepte pyjama in de winkels lag, wist John Boyne al dat hij het verhaal ooit zou voortzetten. Want hoe verging het Bruno’s zus Gretel, nadat ze haar broertje had verloren en de oorlog was afgelopen? Dat verhaal vertelt de Ierse auteur in het eveneens meesterlijke Toen de wereld brak.
Door Mirjam Mulder
Na capitulatie van Duitsland wordt Gretels vader, een hoge nazi-commandant, opgepakt en opgehangen. Met haar moeder vlucht ze naar Parijs, waar ze onder een nieuwe naam een bestaan proberen op te bouwen. Na een traumatische ervaring vertrekt Gretel in haar eentje naar Sydney, maar ook daar kan ze haar verleden niet ontsnappen. Ze eindigt in Londen, waar ze trouwt en een zoon krijgt. Nu is ze 91, en wordt ze aan haar verleden herinnerd als er een familie met een jongetje van acht jaar in het appartement onder dat van haar gaat wonen. Boyne: ‘In mijn boeken blijk ik met name over hele jonge, of hele oude personages te schrijven. Over die eerste schrijf ik graag vanwege hun naïviteit, en bij oude personages houd ik ervan ze vol spijt terug te laten kijken op hun leven, op een haast elegische toon.’
Je wist al in 2004 dat je dit vervolg wilde schrijven. Waarom was nu de tijd rijp?
‘Toen ik de eerste versie van De jongen in de gestreepte pyjama af had, was ik me ervan bewust dat ik Gretel als een getraumatiseerde twaalfjarige had achtergelaten. Ik wist gewoon dat dit een verhaal was waar ik ooit in mijn leven op terug wilde komen. Maar ik wilde eerst zelf ouder zijn. En dus hield ik mijn aantekeningen zo’n zestien jaar lang opgeslagen op mijn computer, tot het moment dat ik me klaar voelde om het te gaan schrijven. Toen de lockdown inging, wist ik dat dit het moment was. Ik vond het ook een leuk idee om het boek uit te geven terwijl iemand als Gretel nog in leven kon zijn, zodat het een hedendaagse roman zou zijn. Ook daarom moest ik het nú schrijven. Zodra ik begon, voelde ik dat ik controle had over het verhaal. Ik had immers al jarenlang over Gretel en haar familie nagedacht.’
Hoeveel van Gretels persoonlijkheid stond al vast vanuit het eerste boek, en hoeveel moest je nog bedenken?
‘Op vele manieren is ze heel anders, want in het eerste boek is ze behoorlijk levendig; ze flirt met luitenant Kotler en geniet van haar positie als de dochter van de commandant. Als ze 91 is, is ze een heel ander persoon: ze is zich bewust van wat haar familie gedaan heeft, en van wat ze zelf in haar leven heeft verloren. Ze is niet langer dat onschuldige kind, ze is gebroken door haar vaders handelingen. Niet om haar een slachtoffer te maken – we weten wie de slachtoffers zijn in dit verhaal – maar ze is wel een mens, en ze heeft zo haar eigen trauma’s doorgemaakt in haar leven.’
Als ze met haar moeder naar Parijs vlucht, is ze behoorlijk direct en assertief, tot ze ook daar moet wegvluchten. Aan het eind van haar leven lijkt ze die assertiviteit weer terug te krijgen, als ze het heft in eigen hand neemt tegenover haar gewelddadige onderbuurman. Hoe komt dat?
‘Op dit late moment in haar leven presenteert zich de mogelijkheid om nog enige boetedoening te doen voor de dingen waar ze medeplichtig aan is geweest. Daardoor herontdekt ze wat van haar jeugdige kracht – en een weigering om zich neer te laten slaan door wie dan ook, laat staan door een man. Ze realiseert zich dat ze veel dingen fout heeft gedaan in haar leven, maar dat ze nu iets goeds kan doen: haar onderbuurjongen redden van zijn vader.’
In het boek komen veel personages voorbij die op hele verschillende manieren omgaan met schuldgevoel. Was dat het doel van die personages?
‘Ja. Schuldgevoel en medeplichtigheid zijn hier de twee overkoepelende thema’s. Neem bijvoorbeeld Kurt Kotler, een voormalige SS’er: hij geloofde echt in wat hij deed, en voelt zich niet schuldig zoals Gretel. Mijn favoriete scène in het boek is die in het café, als Kurt en Gretel elkaar confronteren met de immoraliteit van wat ze in het verleden hebben gedaan, en hoe ze daar nu mee proberen te leven. Medeplichtigheid is een thema in veel van mijn boeken; wat me fascineert aan gruwelijke misdaden, zijn de mensen die ervan weten maar er niets aan doen. Dat is waar Gretel mee leeft. En ik houd van het idee dat lezers zelf zullen moeten beslissen hoe ze over dat personage denken. Want ik denk dat Gretel een keus maakt die heel onvolmaakt is, maar ook heel menselijk.’
John Boyne, Toen de wereld brak, vertaling: Anke Frerichs, Uitgeverij Meulenhoff, 416 pagina’s (€ 22,99)
Dit interview verscheen eerder in de BKgeschiedenis, editie oktober 2022.
Benieuwd geworden? Bestel dit boek bij uw lokale Boekenkrant-boekhandel. Kijk hier voor een overzicht.
